حال وخیم تالاب‌های ایران

زهرا رفیعی- خبرنگار

به روز جهانی تالاب‌ها در شرایطی نزدیک می‌شویم که با وجود بارندگی‌های زیاد در بهار امسال و سال آبی جدید، حال تالاب‌ها چندان مناسب نیست و چالش اصلی آنها حقابه‌ای است که باید توسط سازمان حفاظت محیط‌زیست تعیین و از سوی وزارت نیرو تامین شود. بارندگی‌های بهار امسال برخی از تالاب‌های ثبت شده در کنوانسیون رامسر را پر آب کرد؛ ولی به‌دلیل خطاهای انسانی در برداشت بی‌رویه از آبهای زیر‌زمینی در بخش کشاورزی و صنعت برخی دیگر از تالاب‌ها از پدیده‌ای که در 50سال اخیر بی‌سابقه بوده بی‌نصیب ماندند.
143عرصه تالابی، 3میلیون هکتار از مساحت کشور را تشکیل می‌دهد. از میان آنها 25تالاب با وسعت 1.4میلیون هکتار در کنوانسیون رامسر به ثبت رسیده‌اند. 45تالاب با مساحت 2.1میلیون هکتار درصورت خشکیدگی، مستعد ایجاد کانون‌های گردوغبار هستند که از آن میان می‌توان به هامون، بختگان، هورالعظیم، شادگان و صالحیه در نزدیکی تهران اشاره کرد.
هم‌اکنون 4تهدید اساسی، جان اکوسیستم‌های تالابی را به مخاطره انداخته است. تامین‌حقابه‌ها، آلودگی‌های ناشی از فاضلاب‌های شهری، روستایی، کشاورزی و صنعتی، تصرف و تغییر کاربری (به‌خصوص در شمال) و ورود گونه‌های غیربومی و مهاجم (ماهی تیلاپیا در تالاب هورالعظیم و سنبل آبی در تالاب انزلی) ازجمله این تهدیدات است. احمد لاهیجان‌زاده، معاون محیط‌زیست دریایی در نشست خبری روز جهانی تالاب‌ها که هفته آینده با شعار «زندگی در تالاب‌ها شکوفا می‌شود، تنوع زیستی تالاب‌ها دارای اهمیت است» در کنار دریاچه زریروار کردستان برگزار می‌شود گفت: وظیفه تعیین نیاز آبی تالاب‌ها توسط سازمان حفاظت محیط‌زیست به صراحت در قانون آمده است و وزارت نیرو نیز موظف است که حقابه‌های مصوب را تامین کند. هم‌اکنون مطالعه نیاز آبی 34تالاب و مجموعه رودخانه‌ای کشور به پایان رسیده است و مطالعات 18تالاب نیز تا پایان تیر99 نهایی خواهد شد. علاوه بر تدوین مطالعه جامع زیست بومی که با کمک مجامع علمی بین‌المللی انجام شده است، پایش کمی‌و کیفی تالاب‌ها در حال اجراست. براین اساس آخرین ورودی آب به تالاب‌ها به‌صورت آنلاین محاسبه و از وزارت نیرو به‌عنوان تامین‌کننده حقابه مطالبه می‌شود. نمونه برداری‌هایی که برای سنجش کیفیت آب تالاب‌ها انجام شده برای تشخیص میزان فلزات سنگین نیز به خارج از کشور ارسال شده است.
 
نتوانستیم حقابه گاوخونی را بگیریم
او در ادامه گزارشی از وضعیت چند تالاب مهم کشور ارائه داد و درباره تالاب گاوخونی گفت: در شرایط پرآبی سال گذشته نتوانستیم حقابه تالاب گاوخونی را تامین کنیم درحالی‌که این حقابه به‌شدت مورد مطالبه سازمان محیط‌زیست بود. 2هزار میلی‌متری که سال گذشته در کوهرنگ بارید فقط 3بار در 50سال اخیر رخ داده است؛ سد زاینده‌رود نیز در 18سال گذشته به ندرت به حجم 780میلیون مترمکعبی رسیده است اما با این حال تجمع این حجم از آب در خرداد98 نیز باعث نشد که حقابه تالاب گاوخونی به درستی تامین شود. این اعداد درحالی است که نیاز آبی این تالاب در توافق با وزارت نیرو در بیشترین حالت 176میلیون مترمکعب در سال است.
لاهیجان‌زاده گفت: در سال آبی جدید که از مهر امسال شروع می‌شود به‌گونه‌ای با وزارت نیرو توافق کرده‌ایم که حقابه تالاب گاوخونی در ماه‌های بهمن و اسفند (هرکدام 10میلیون مترمکعب) که کمترین نیاز آبی در بخش کشاورزی است، به تالاب داده شود و مابقی در بهار سال99 داده شود. اما اختلاف موجود در محل واگذاری است. وزارت نیرو می‌خواهد در پایاب سد‌ها حقابه تالاب‌ها را بدهد، این درحالی است که بخش صنعت و کشاورزی در مسیر منتهی به تالاب آب را برداشت می‌کنند و وظیفه برخورد با آنها با وزارت نیرو است. 5روز است که آب رها‌سازی شده ولی هنوز به تالاب گاوخونی نرسیده است. در سال‌های پیش حقابه تالاب در ماه‌ها اردیبهشت و خرداد داده می‌شد درحالی‌که بیشترین برداشت از نیمه فروردین شروع می‌شد.
وی با تأیید وجود چاه‌های جذبی که کشاورزان برای ذخیره آب در زمستان حفاری کرده‌اند گفت: احیای تالاب‌ها یک برنامه فرابخشی است. هم‌اکنون مشکل تالاب گاوخونی منحصر به چاه‌های غیرمجاز نیست. متأسفانه آب‌بندهایی در بستر رودخانه گاوخونی توسط کشاورزان ایجاد شده است که کاملا غیرقانونی است. ما از وزارت نیرو درخواست کرده‌ایم تا این موضوع را از طریق قوه قضاییه پیگیری کند.

سیستان بی‌بهره از سیلاب
معاون محیط دریایی سازمان حفاظت محیط‌زیست درباره تالاب‌های سیستان و بلوچستان گفت: بارش‌های خوبی در هفته‌های اخیر در کوهستان‌های افغانستان شده است و امیدواریم که بخش‌های ایرانی تالاب هامون اوضاع بهتری پیدا کند. تالاب هامون که بین ایران و افغانستان است 3بخش دارد. عمده بخش «صابوری» در ایران و بخش «پوزک» در افغانستان قرار دارد. در سیلاب‌های بهار امسال صددرصد تالاب هامون «پوزک» آبگیری و بخش‌هایی از هامون «صابوری» که عمدتا در ایران قرار دارد (۱۳۰هزار هکتار) آبگیری شده است. بارندگی در نیمه جنوبی استان که در بخش‌های بالایی 200میلی‌متر بود تالاب‌های جنوبی (جازموریان) را پرآب کرده است. ولی در بخش شمالی استان که منطقه گردوغبار‌خیز زابل در آن قرار دارد بارندگی‌ها 25تا 30میلی‌متر بیشتر نبوده است. امیدواریم سیلاب‌های افغانستان باعث پرآبی تالاب‌های بخش سیستان شود. بخش ایرانی تالاب هامون پوزک هنوز نتوانسته است وضعیت مطلوبی مانند سال گذشته داشته باشد.

احیای بین‌النهرین
او با اشاره به اینکه خشک‌کردن تالاب‌های بین‌النهرین توسط صدام در سال‌2000 بزرگ‌ترین فاجعه زیست‌محیطی قرن نام‌گذاری شد، درباره تالاب‌های خوزستان و بین‌النهرین گفت: تالاب‌های بین‌النهرین در شرایط پرآبی 1.3 تا 1.7میلیون هکتارند. تالاب هورالعظیم 350 تا 360هزار هکتار است که 130هزار هکتار آن در ایران (خوزستان) قرار دارد. تصاویر ماهواره‌ای که اخیرا به‌دست آمده نشان از آبگیری 90درصدی تالاب‌های بین‌النهرین دارد و با سال 1975 -که پرآب‌ترین سال تالاب‌ها بود- برابری می‌کند. این موضوع می‌تواند بر تعدیل دمای منطقه و کاهش گردوغبار اثرگذار باشد. تالاب شادگان نیز هم‌اکنون حدود ۸۵ تا ۹۰درصد آبگیری شده است و وضعیت مطلوبی دارد.

برنامه ملی حفاظت از میانکاله
وقتی گرد و خاک خشک شدن تالاب‌ها به چشم اهالی حوضه آبریز تالاب رفت، سیاست‌های کلان تغییر کرد؛ به‌طوری‌که با راه‌اندازی ستاد ملی حفاظت از تالاب‌ها قرار است قوانین و مقررات بالادستی حرف اول را در برنامه‌ریزی‌های وزارتخانه‌های نیرو، کشاورزی و سازمان حفاظت محیط‌زیست بزند. برگزاری چند جلسه در سطح وزیران برای احیای تالاب‌ها ازجمله این تلاش‌هاست که هنوز نتیجه ملموسی از آن به‌دست نیامده است.
تلاش برای اجرایی‌کردن برنامه‌های میان‌مدت با محوریت معیشت و کشاورزی مردم اطراف میانکاله، ازجمله وعده‌هایی بود که در آخرین جلسه ستاد هماهنگی و مدیریت تالاب‌های کشور در هفته‌های اخیر داده شد. این تلاش قرار است با تدوین طرحی جامع برای حفاظت از تالاب میانکاله و خلیج گرگان تا 6‌ماه آینده نهایی شود. احمد لاهیجان‌زاده در پاسخ به سؤال همشهری درباره طرح‌هایی که منجر به تالاب‌خواری در میانکاله نشود، گفت: به‌دلیل شیب زمین‌های تالاب میانکاله که از غرب به سمت شرق است، خشکیدگی در بخش‌های غربی رو‌به‌افزایش است. با عقب‌نشینی آب خزر 8 تا 10هزار هکتار از غرب مجموعه میانکاله و خلیج گرگان دچار خشکیدگی شده است. این منطقه علاوه بر اینکه مستعد بروز بروز گردوغبار است، ‌می‌تواند زمینه تعدی زمین‌خواران و سوء‌استفاده برخی از کشاورزان را فراهم کند.
وی با اشاره به اینکه در سال گذشته 60کیلومتر از انهار منتهی به میانکاله با هدف رسیدن سیلاب‌ها به بستر تالاب لایروبی شد، گفت: نتیجه نمونه‌برداری‌های سازمان از تالاب میانکاله نشان می‌دهد که میزان شوری و ورود موادی مانند ازت و فسفر از غرب به شرق تالاب بیشتر از سایر نقاط است. به همین دلیل قرار است وزارت جهادکشاورزی بر مصرف کود و سم مصرفی کشاورزان غرب میانکاله نظارت بیشتری انجام دهد. همچنین تا خرداد سال آینده برنامه جامع مدیریتی برای حقابه تالاب میانکاله از آب‌های شیرین و لایروبی بخش‌هایی که دریا را به تالاب وصل می‌کند، انجام شود.

بایوجمی در انتظار نظر مقام قضایی
او در پاسخ به سؤالی درباره طرح بایوجمی که توسط دادستانی انزلی متوقف شده است گفت: تالاب انزلی از مهم‌ترین تالاب‌های کشور است که براساس آخرین پهنه‌بندی انجام شده با توجه به بالاترین «داغ‌آب» 25هزار هکتار وسعت دارد. اما محدوده‌ای که در سازمان حفاظت محیط‌زیست به‌عنوان محدوده اکولوژیک درنظر گرفته شده، 19هزار و 600 هکتار است که تا 12هزار هکتار آن قابلیت آبگیری دارد. در سال‌های اخیر به‌دلیل پساب‌های بخش کشاورزی و رسوب‌گیری وسیع، بخش‌های عمده‌ای از این تالاب قابلیت آبگیری خود را از دست داده است. رسوب‌گیری تالاب باعث بروز سیلاب در پهنه‌های وسیع‌تر در این منطقه باعث تخریب اراضی روستایی می‌شود.
لاهیجان‌زاده گفت: طرح بایوجمی به‌صورت پایلوت در استخرهای پرورش ماهی و 50هکتار از اراضی تالابی اجرا شد. اما 14روز پس از اجرا با شکایت چند استاد دانشگاه و نمایندگان سمن‌ها متوقف شد. برای تعیین تکلیف طرح مکاتباتی با دادستان تهران و سازمان بازرسی کل کشور انجام داده‌ایم و منتظر اعلام نتیجه هستیم. حتی هم‌اکنون اجازه نمونه‌برداری از قسمت‌هایی از تالاب که در آن طرح اجرا شده است برای انجام آزمایش‌ها را نداریم.
معاون محیط دریایی سازمان حفاظت محیط‌زیست درباره برنامه‌هایی که سازمان برای تالاب‌ انزلی دارد گفت: مطالعات آژانس همکاری‌های بین‌المللی ژاپن (جایکا) درباره تالاب انزلی به اتمام رسیده و قرار است که از سال۲۰۲۰ برنامه ۱۰ساله‌ای برای تالاب انزلی تدوین شود که مجموعه نهادهای دولتی در استان گیلان مکلف به اجرای آن خواهند بود. همچنین موضوع بعدی جلسه ستاد ملی احیای تالاب‌ها، تالاب انزلی است.

کشت برنج در سراسر ایران باید کم شود
لاهیجان‌زاده ضمن اشاره به برنج‌کاری در استان‌های کم آب کشور گفت: به‌طور کلی براساس قانون هیچ تحمیلی برای نوع کشت کشاورزان وجود ندارد؛ به جز کشت برنج که قرار بر این بود به جز در استان‌های شمالی در هیچ استانی برنج کاشته نشود. استان‌های شمالی نیز به‌تدریج باید از حجم برنج‌کاری کم شود. در خوزستان از زمان‌های قدیم حدود 8 تا ۱۲هزار هکتار برنج‌کاری انجام می‌شد، اما متأسفانه این رقم طی سال‌های اخیر به ۲۰۰هزار هکتار رسیده است. در استان اصفهان نیز طی سالیان دور در مقاطعی برنج‌کاری انجام می‌شد اما الان در ۱۸ تا ۲۱هزار هکتار از اراضی زراعی آن برنج‌کاری صورت می‌گیرد و در حوضه آبریز زاینده رود نسبت به دهه70، برنج‌کاری 2تا 3 برابر افزایش یافته است.

افزایش ناچیز بودجه
در سال۹۸ برای تالاب‌ها حدود ۹۰میلیارد تومان بودجه تصویب شده بود که ۵۰درصد آن تخصیص یافته است. همچنین برای سال۹۹ نیز ۱۰۰میلیارد تومان بودجه برای تالاب‌ها پیش‌بینی شده است. البته این اعتبار از طریق اسناد خزانه تامین خواهد شد.

حال بد «پریشان»
در میان استان‌های تالابی، فارس به‌دلیل برداشت بی‌رویه از آب‌های زیر‌زمینی اوضاع وخیمی دارد. لاهیجان‌زاده با اشاره به بارش‌های در حد نرمال و بیش از نرمال در حوضه آبریز تالاب‌های استان گفت: تالاب مهارلو که در نزدیکی شیراز قرار دارد 70درصد آبگیری شده، ولی دریاچه‌های «تشت» و «بختگان» در شرایط مطلوبی قرار ندارد و 30 تا 35درصد آبگیری شده‌اند. در 2‌ماه گذشته از ۴۰میلیون مترمکعب حقابه رهاسازی شده درنهایت ۳۵میلیون مترمکعب آب به بختگان رسید. یکی از تالاب‌هایی که اوضاع مناسبی ندارد، تالاب پریشان در محدوده کازرون است. در این تالاب 50هزار هکتاری آبگیری خاصی صورت نگرفته است. معاون محیط دریایی سازمان محیط‌زیست علت حال بد تالاب پریشان را برداشت بیش از اندازه آب توسط کشاورزان کازرونی عنوان کرد و گفت: میزان بارندگی در این استان حداقل در 2روز گذشته 300میلی‌متر است که نسبت به سال گذشته بیشتر است اما به‌دلیل برداشت بیش از اندازه از آب از طریق چاه‌های مجاز و غیرمجاز در حوضه آبریز پریشان سطح آب‌هایی زیرزمینی 4متر پایین‌تر از سفره‌های تالابی است و باران‌های اخیر تأثیری در پرشدن تالاب‌ها ندارد.