میراث 1968

آرش نهاوندی ـ روزنامه نگار

در زمان بروز اعتراضات فرهنگی و اجتماعی اغلب هنرمندان، سینماگران، نویسندگان و سایر اقشارجامعه که به نوعی دست در شکل‌گیری قالب‌های فرهنگی زمانه خود دارند، نیز با مردم همراه می‌شوند. در این مواقع اغلب نویسندگان، تعطیلی جشنواره فیلم کن1968 هنگامه تنش‌های سیاسی، اجتماعی، فرهنگی فرانسه را به‌عنوان الگویی موفق بازخوانی می‌کنند و به تفصیل به شرح‌هایی از آن می‌‌پردازند. این شرح‌ها اغلب جنبه‌های مثبت قضیه را می‌بینند و شارحان به تمجید از مواضع و اقدامات رهبران موج نوی سینمای فرانسه نظیرفرانسوا تروفو، ژان لوک گدار و کلود للوش که به تعطیلی جشنواره فیلم کن1968 انجامید، می‌پردازند، اما در کمتر گزارشی به مواضع مخالفانی که در آن زمان ناگزیر شدند فیلم‌های خود را به تبعیت از نظر اکثریت از جشنواره بیرون بکشند پرداخته شده است. کارگردانانی نظیر رومن پولانسکی، میلوش فورمن و یان نمک که نمایندگانی از بلوک شرق بودند و طعم استیلای نظام‌های کمونیستی را در کشورهای خود چشیده بودند و چندان به مذاقشان خوش نمی‌آمد از حرکتی که ریشه در افکار مارکسیستی داشت، تبعیت کنند. البته ناگفته نماند که وقایع کن1968 نتایج بسیار مثبت و ثمربخشی نیز داشت؛ تشکیل سازمان کارگردانان فرانسه ازجمله نتایج مثبت کن 1968 بود. منتقدان بسیاری بر این باورند که پس از وقایع کن 1968 سینما تغییر کرد و سینمای مولف واقعیتی عینی یافت. 4سال پس از وقایع سال 1968 تصمیم گرفته شد که هیأت داوران کن فیلم‌های راه یافته به جشنواره را انتخاب کنند و فیلم‌ها به روال سابق توسط کشور تولید‌کننده انتخاب نشود.
 این روز‌ها همزمان با انتشار اخباری مبنی بر کناره‌گیری تعدادی از کارگردانان و بازیگران سینما از جشنواره فیلم فجر در شبکه‌های اجتماعی تکه فیلمی منتشر و حتی زیرنویس فارسی شده که در آن فرانسوا تروفو و ژان لوک گدار -کارگردانان فرانسوی- خواستار تعطیلی جشنواره فیلم کن در سال1968 شده‌اند، این فیلم به نوعی بازخوانی مجدد آنچه حوادث تاریخی آن سال‌ها در عرصه هنری تلقی می‌شود، است. بیست و یکمین دوره جشنواره کن ظاهرا در آرامش و با نمایش فیلم بازسازی شده «برباد رفته» آغاز شد، اما کمتر کسی می‌توانست تصور کند که کارگردانان پیشروی موج نوی فرانسه در همبستگی با اعتراضات‌ ماه مه1968 (البته برکناری هنری لانگلوا از مدیریت سینماتک فرانسه توسط آندره مالرو عامل اولیه اعتراضات سینماگران فرانسوی بود) خواستار تعطیلی آن شوند. در این مطلب تلاش شده با استناد به مطالب انتشار یافته در واریتی و ددلاین و با استناد به فایل‌های صوتی موجود از جلسه سینماگران فرانسوی در سالن ژان کوکتو که به تعطیلی رسمی جشنواره فیلم کن در سال1968 انجامید و هم براساس نظر مخالفان و خاطرات آنها از این دوران، نگاهی نو به وقایع کن 1968 داشته باشیم.

در روز 19 مه 1968 ژان لوک گدار، فرانسوا تروفو و کلود للوش، همزمان با برگزاری بیست‌ویکمین دوره جشنواره فیلم کن، وارد سالن ژان کوکتو شده و برای همراهی با دانشجویان معترض فرانسوی خواستار تعطیلی جشنواره شدند. فرانسوا تروفو در کنفرانسی که توسط کمیته دفاع از سینماتک ترتیب داده شده بود، بیانیه درخواست سینما‌گران فرانسوی را برای تعطیلی جشنواره کن قرائت کرد. طبق گفته فرانسوا تروفو متن این بیانیه توسط جمعی از سینماگران فرانسوی تهیه شده بود. او در سخنانی اعلام کرد که این بیانیه از تمام کارگردانان، تهیه‌کنندگان، پخش‌کنندگان فیلم، بازیگران، خبرنگاران و اعضای هیأت داوران حاضر در کن درخواست می‌کند با هر شیوه‌ای که مناسب می‌دانند همبستگی خود را با معترضان فرانسوی اعلام کنند؛ معترضانی که به سرکوب توسط پلیس و قدرت حاکم و ساختار حال حاضر سینما (منظور 1968) اعتراض دارند. تروفو در بخش دیگری از سخنان خود به این مسئله اشاره کرد که من فکر می‌کنم که همه‌‌چیزهای مهم و با ارزش در فرانسه متوقف شده است. او افزود: می‌دانم که ظرف امروز بعدازظهر یا امشب، در رسانه‌هایی که باقی مانده‌اند باید اعلام کنیم چرا که امکان دارد روزنامه‌ها اعلام نکنند ولی حداقل رادیوها باید اعلام کنند که جشنواره کن متوقف شده است. شکل کار را باید پیدا کرد. ولی به‌نظر من شکل کار در بیرون از این ساختمان مشخص می‌شود. تروفو همچنین گفت که رادیو دارد در هر ساعت اخباری مبنی بر اشغال کارخانه‌ها، تعطیلی مراکز مختلف و اینکه قطارها فعالیتشان را متوقف کرده‌اند پخش می‌کند. اکنون نیز نوبت متروها و اتوبوس‌هاست. حالا اگر ما ساعتی یک‌بار اعلام کنیم که جشنواره کن تعطیل شده، اما این جشنواره به‌کار خود ادامه دهد، مضحک است.

 چراغ اول با  گدار
ژان لوک گدار نیز در سخنانی پس از خوانده شدن این بیانیه گفت: حتی یک فیلم نیست که مشکلات امروز کارگران و دانشجوها را نشان بدهد. حتی یک فیلم که توسط فورمن یا من یا پولانسکی یا فرانسوا(تروفو) ساخته شده باشد، حتی یکی، ما تأخیر داریم. رفقای دانشجوی ما که یک هفته است زیر مشت ولگد افتادن برای ما سرمشق هستند. او افزود: الان مسئله این نیست که فیلم دیدن را ادامه بدهیم یا خیر. مسئله الان نشان دادن همبستگی سینما با جنبش‌های دانشجویی و کارگری است...با یک هفته ونیم تأخیر. تنها راه عملی برای این کار متوقف کردن فوری نمایش تمام فیلم‌هاست. گدار در بخش دیگری از سخنانش در پاسخ به یکی از مخالفان تعطیلی جشنواره کن درحالی‌که خونسردی خود را از دست داده بود، گفت: من دارم با شما از همبستگی با کارگرها و دانشجوها حرف می‌زنم شما برای من از تراولینگ و کلوزآپ می‌گویید؟ شما متوجه هیچ‌چیز نشده‌اید.

پولانسکی: فیلم‌ها هم نباید نمایش داده شوند
یکی از افرادی که در تعطیلی جشنواره فیلم کن در سال1968 نقش داشت، رومن پولانسکی -کارگردان لهستانی- بود. او در آن سال یکی از اعضای هیأت داوران جشنواره بود. او در هتل مارتینز کن اقامت داشت و صبح روز 19مه زمانی که هنوز از خواب بیدار نشده بود، فرانسوا تروفو تلفنی با وی در هتل تماس گرفت و از او خواست به یک کنفرانس خبری در سالن ژان کوکتو در کاخ جشنواره برود و اینگونه بود که چهره رومن پولانسکی نیز توسط دوربین‌ها به‌عنوان یکی از موافقان تعطیلی جشنواره در آن روز تاریخی به تصویرکشیده شد. البته پولانسکی بعدها به یاد آورد که در آن زمان نمی‌توانست ارتباط منطقی میان خواسته تظاهر‌کنندگان در پاریس و خواسته فیلمسازان معترض در ذهن خود برقرار کند.
رومن پولانسکی در آن زمان و در جلسه برگزار شده در سالن ژان کوکتو با اعلام حمایت ضمنی خود از تعطیلی جشنواره کن گفت: اگر می‌خواهید جشنواره را متوقف کنید؛ متوقفش کنید، اما اگر بخواهید نمایش فیلم‌ها را ادامه دهید، چه‌کسی متوجه خواهد شد که جشنواره متوقف شده است. در صورت ادامه نمایش فیلم‌ها آدم‌های خیلی کمی متوجه تعطیلی جشنواره کن خواهند شد. در وضعیت فعلی جشنواره اصلا برای مردم مهم نیست.
رومن پولانسکی بعدها خاطرات این روزها را اینطور به یاد می‌آورد: زمانی که به سالن ژان‌کوکتو رسیدم متوجه شدم که جلسه در واقع درباره هنری لانگلوا (مدیر برکنار شده سینما‌تک فرانسه) نبود، بلکه موضوع اصلی جلسه تصمیم‌گیری درباره تعطیلی بیست و یکمین دوره جشنواره فیلم کن بود. من در آن زمان نمی‌توانستم میان خواسته‌های دانشجویان حاضر در جلسه و خواسته دانشجویانی که در پاریس تظاهرات می‌کردند (تظاهرات پاریس علل سیاسی، فرهنگی، اجتماعی داشت و در مجموع عصیانی بود علیه وضع موجود در فرانسه درحالی‌که ظاهرا دانشجویان حاضر در کن که اغلب دانشجویان رشته هنر و سینما بودند، خواسته‌شان انتصاب مجدد هانری لانگلوا به‌عنوان رئیس سینماتک فرانسه بود) در آن جلسه خیلی مانند من فکر می‌کردند، اما برخی مانند لویی ماله -کارگردان فرانسوی که در جشنواره 1968نیز عضو هیأت داوران بود- فرانسوا تروفو هم بود(خواننده بیانیه سینماگران فرانسه)، اما تروفو مانند ژان لوک گدار که تهییج‌کننده اصلی در جریان تعطیلی جشنواره فیلم کن بود، فریاد نمی‌کشید.
پولانسکی در ادامه می‌گوید: من تحت فشار ناگزیر شدم فیلم خود را از جشنواره خارج کنم و از حضور در کن 1968 استعفا دهم. احساس واقعی من این نبود که همگی ما می‌باید استعفا دهیم. من از لهستان تحت حاکمیت کمونیست‌ها می‌آمدم و می‌دانستم که لحظاتی وجود دارد که شما به‌دلیل انتخابی که انجام داده‌اید احساس می‌کنید کار خیلی بزرگی را به سرانجام رسانده‌اید، اما در واقع این چیزی جز یک‌رؤیا‌پردازی نبود.




فیلم اولی که گرفتار شد
در جلسه سالن ژان کوکتو دومینیک دلوش، یکی از سه فیلمسازفرانسوی که فیلم‌شان در جشنواره فیلم کن 1968 در بخش رقابتی حضور داشت، نیز شرکت کرده بود. دلوش از این قضیه خشنود بود که فیلم اولش با نام«24ساعت در زندگی یک زن» که اقتباسی بود از رمانی از اشتفان زوایگ- نویسنده اتریشی- و در آن دنیله داریو ایفای نقش می‌کرد، برای حضور در جشنواره کن انتخاب شده است. او درباره خاطرات آن روزها، سال‌ها بعد به ورایتی گفت: تصور می‌کنم که انتخاب فیلم من برای نمایش در جشنواره کن 1968 فرانسوا تروفو را شگفت‌زده کرده بود، من با تروفو روابط دوستانه‌ای داشتم اما در سال1968 فیلم او برای حضور در جشنواره پذیرفته نشده بود.البته تعداد اندکی از کارگردانان بزرگ بودند که فیلم‌هایشان برای کن 1968 انتخاب نشده بود. بنابراین من خیلی سرافرازانه و با کمال افتخار رهسپار جشنواره شدم. اما همچنین هوشیار بودم که احتمال دارد استقبال در خور توجهی از من در جشنواره نشود.من در حلقه سینماگرانی که در کایه‌دو‌سینما بودند یا به موج نوی سینمای فرانسه تعلق داشتند، نبودم. با این حال دلوش یکی از نخستین فیلمسازانی بود که فیلمش را از جشنواره خارج کرد.





میلوش فورمن؛ مخالفی که همراه شد
میلوش فورمن- کارگردان چک- که با فیلم «رقص آتش‌نشان‌ها» در کن شرکت کرده بود، در سخنانی در جلسه برگزار شده در سالن ژان‌کوکتو گفت: با توجه به این مسائل (اعتراضات سراسری دانشجویان در فرانسه) من یک چیز را متوجه می‌شوم؛ اینکه باید فیلم خود را از جشنواره کن بیرون بکشم. وی اما قلبا از موافقان تعطیلی جشنواره فیلم کن 1968 نبود. میلوش فورمن بعدها در این‌باره گفت: همه تحت‌تأثیر موج شور و هیجان قرار گرفته بودند و در حال خارج کردن فیلم‌هایشان از جشنواره بودند، این کار را بدون چشم و هم‌چشمی و صرفا به‌خاطر اعلام همبستگی با سینماگران فرانسوی انجام می‌دادند، من هم فیلم‌ام را خارج کردم. اما این در واقع یک شورشی بود که بر پایه دیدگاه‌های مارکسیستی انجام گرفته بود.پوچی و بیهودگی (یا طنز قضیه) در این بود که من و یان نمک (دیگر کارگردان اهل چک) که می‌خواستیم پرچم سرخ (نماد نظام‌های کمونیستی) در کشورمان پایین بیاید، داشتیم از یک شورش نشأت گرفته از دیدگاه‌های چپ‌گرایانه و مارکسیستی حمایت می‌کردیم. بنابراین از نظر ما این یک اقدام بیهوده بود. اما در نهایت بر تضادهایی که این اقدام در ذهنمان ایجاد کرده بود، فائق آمدیم و فیلم‌های خود را از جشنواره بیرون کشیدیم.

همراهی فیلمسازان فرانسوی
آلن رنه، کارگردان فرانسوی نیز در میانه راه با قصد اینکه فیلمش در بیست و یکمین دوره جشنواره کن به نمایش درنیاید، به پاریس بازگشته بود. کلود للوش نیز که ازجمله موافقان تندروی تعطیلی جشنواره فیلم کن بود و از سران سینمای موج نوی فرانسه محسوب می‌شد نیز در جلسه‌ای که در سالن ژان کوکتو برگزار شد، طی سخنانی گفت: من هم فیلم‌های «گلی‌های آبی» و «گرنوبل» را از جشنواره کن بیرون می‌کشم.




تعطیلی جشنواره کن
 پس از خواندن بیانیه سینماگران فرانسوی و اظهارات تهییج‌کننده گدار، تعدادی از کارگردانان بنام نظیر فرانسوا تروفو، میلوش فورمن، آلن رنه، کلود للوش و کارلوس سائورا فیلم‌های خودشان را از جشنواره بیرون کشیدند. 3نفر از اعضای هیأت داوران جشنواره کن- لویی مال، مونیکا ویتی (هنرپیشه ایتالیایی فیلم‌های آنتونیونی) و رومن پولانسکی- از سمت خود استعفا دادند. تنها یک روز پیش از صدور بیانیه مخالفت سینماگران با ادامه جشنواره کن (18مه) پیش از نمایش فیلم «یخ‌ دربهشت نعنایی» ساخته‌ کارلوس سائورا، فرانسوا تروفو و جرالدین چاپلین (دختر چارلی چاپلین و همسر سائورا) خودشان را از پرده سینمای سالن نمایش‌دهنده‌ این فیلم آویزان و جشنواره را متوقف کرده بودند. پولانسکی با یادآوری خاطرات آن دوران می‌‌گوید: همه‌‌چیز ظاهرا سرگرم‌کننده و بامزه بود، پرده خیلی بزرگ بود و احتمالا برای بالا و پایین آوردنش از موتور قوی‌ای استفاده می‌شد چرا که آنهایی که از آن آویزان شده بودند مانند دانه‌های انگوری به‌نظر می‌رسیدند که تلاش داشتند شاخه‌های درخت ستبری را به زیر بکشند. پولانسکی در ادامه به‌خاطر می‌آورد که درخواست‌ها برای عدم‌اکران فیلم کارلوس سائورا ابتدا در جوی آرام انجام گرفت، اما سپس به درگیری و خشونت فیزیکی میان مخالفان و موافقان این اقدام انجامید. مردم نیز ایستاده بودند و درگیری‌ها را نظاره‌گر بودند، به‌خاطر می‌آورم که که درست در وسط صحنه یکی مشت محکمی به دماغ بزرگ ژان پیر رسم -تهیه‌کننده فرانسوی- کوبید.



همبستگی با کدام اعتراضات؟



ماه مه 1968 نقطه آغازین جنبش‌ اجتماعی و فرهنگی‌ای شد که دنیای آن زمان را در 4هفته شورش و تظاهرات تکان داد. در 2مه 1968 اعتراضات گروهی از دانشجویان چپ‌گرا در مدت زمان کوتاهی تبدیل به اعتراضات گسترده علیه کاپیتالیسم، مصرف‌گرایی و ارزش‌های فرهنگی و اجتماعی سنتی در فرانسه شد. اما واقعه برکناری رئیس سینماتک فرانسه اتفاقی بود که مواضع سینما‌گران فرانسوی را به مواضع دانشجویان معترض بیش از پیش نزدیک کرد. پیش‌تر آندره مالرو(وزیر فرهنگ کابینه شارل دوگل)، هانری لانگلوا ( بنیانگذار سینما‌تک) را از مدیریت آن برکنار کرده بود. اما تظاهرات سینماگران و دانشجویان و درگیری آنها با نیروهای پلیس سبب شد که دولت در تصمیم خود نسبت به برکناری لانگلوا تجدید نظر کند. برخی بر این باورند که قضیه برکناری هانری لانگلوا به‌عنوان مدیر سینماتک فرانسه (Cinematheque Francaise) سینماگران را برای همراهی و همبستگی با دانشجویان معترض مصمم کرد. سینماتک در آن زمان به محلی برای حضور و گردهمایی فیلمسازان معترض و دانشجویان سینما تبدیل شده بود. شارل دوگل -رئیس‌جمهور فرانسه- مصمم بود این پایگاه مهم فرهنگی را تحت کنترل دولت خود داشته باشد. از نظر منتقدان سال1968 نقطه عطفی در تاریخ بود، چرا که در این سال جنبش فرهنگ متقابل انگشت خود را به سمت قراردادهای اجتماعی مسلط و مرسوم و کهن نشانه رفت.


کن 1968 در یک نگاه



جشنواره فیلم کن 1968 در ابتدا قرار بود از 10تا 24‌ماه می 1968 برگزار شود، اما بروز اغتشاش‌ها و آشوب‌های گسترده در فرانسه این جشنواره را به تعطیلی کشاند. این جشنواره با نمایش نسخه بازسازی شده فیلم «برباد رفته» اثر ویکتور فلمینگ افتتاح شد و آخرین فیلمی که در آن نمایش داده شد، فیلم مستند «جاده سنگلاخ به دوبلین» ساخته پیتر لنون بود. پس از نمایش این فیلم بلافاصله ژان لوک گدار، کلود للوش و فرانسوا تروفو روی صحنه رفتند و اعلام کردند که برای همبستگی با دانشجویان معترض در سراسر فرانسه جشنواره فیلم کن تعطیل خواهد شد. با بی‌توجهی مسئولان برگزاری جشنواره به این خواسته سینماگران موج نوی سینمای فرانسه آنها در روز 18می به سالن محل نمایش فیلم «یخ در بهشت نعنایی» اثر کارلوس سائورا حمله بردند و مانع نمایش فیلم شدند و در اینجا بود که اعضای هیأت‌داوران و اغلب کارگردانان فیلم‌های خود را از جشنواره بیرون کشیدند و کن 1968 رسما تعطیل شد.
  فیلم‌های حاضر در جشنواره: 28فیلم
  فیلم‌های نمایش داده شده: 11فیلم
  فیلم‌های نمایش داده نشده: 17فیلم
  جوایز اهدا شده: صفر جایزه
  مهم ترین فیلم‌های حاضر در جشنواره کن 1968: 24 ساعت در زندگی یک زن، (دومینیک دلوش)، آنا کارنینا ( آلکساندر زارخی)، دزدی در میلان (کارلو لیتزانی)، دوستت دارم، دوستت دارم اثر آلن رنه(این کارگردان به کن نیامد و در میانه راه به پاریس بازگشت، در نتیجه نمایش فیلمش در کن هم در هاله‌ای از ابهام قرار گرفت)، دختری سوار بر موتورسیکلت ( جک کاردیف)، یخ‌ دربهشت نعنایی ( کارلوس سائورا)، رقص آتش نشان‌ها ( میلوش فورمن)، پایان روز طولانی( پیتر کالینسن) پتولیا ( ریچارد لستر).
  فیلم‌هایی که به‌دلیل مذاکرات آمریکا با ویتنام شمالی پیش از آغاز جشنواره کن 1968 اعلام انصراف کردند: فیلم «به من دروغ بگو» اثر پیتر بروک و فیلم مستند «چهره جنگ» اثر اوژن اس جانز.
  رئیس جشنواره کن 1968: روبر فاور له برت.
  بانوی مراسم: پرنسس گریس موناکو (بازیگر آمریکایی که تا پیش از ازدواج با شاهزاده موناکو با نام گریس کلی شناخته می‌شد).
  رئیس هیأت داوران: آندره شامسون، نویسنده فرانسوی.
  اعضای هیأت داوران: مونیکا ویتی (بازیگر)، کلود آولن (نویسنده)، بوریس فون بورزهولم (کارگردان)، ولژکو بولاژیک(کارگردان)، پل کائداک دو آربو(مدیر تولید)، ژان لسکور(رئیس فدراسیون تئاترهای هنری فرانسه)، لویی مال (کارگردان)، یان نوردلندر(دانشجوی سوئدی)، رومن پولانسکی (کارگردان)، روبرت روژدستونسکی (شاعر)، ترنس یانگ (گارگردان).
  فیلم افتتاحیه: نسخه بازسازی شده بر باد رفته ساخته ویکتور فلمینگ
  مهمانان ویژه: جورج هریسون و رینگو استار از اعضای گروه بیتلز.
  مهمان ویژه غایب: اولیویا د هاویلند تنها بازمانده تیم بازیگران فیلم برباد رفته که به‌دلیل آنکه مسئولان جشنواره تمام مخارج سفرش را تقبل نکرده بودند از سفر به کن سر باز زد.