تنش ایران و آمریکا دیپلماسی منطقه‌ای
اردشیر سنایی _ استاد دانشگاه
سفر وزیر امور خارجه قطر، وزیر امور خارجه عمان، امیر قطر و وزیر امور خارجه پاکستان به تهران در طول مدت کوتاهی که از جدی‌ترین تنش نظامی بین 2کشور ایران و ایالات‌متحده پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران سپری شد، حکایت از فعال‌شدن مجدد دیپلماسی منطقه‌ای در راستای کاهش تنش دارد. بحران اخیر ایران و ایالات متحده در نخستین ساعات بامداد روز جمعه ۱۳دی‌ماه با عملیات ترور سپهبد شهید قاسم سلیمانی، فرمانده پیشین سپاه قدس ایران در بغداد به همراه ابومهدی المهندس، جانشین حشد‌الشعبی عراق رخ داد. بلافاصله پنتاگون مسئولیت ترور را بر‌عهده گرفت و آن را به دستور دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور آمریکا منتسب کرد. موج خشمی که در ایران و منطقه به‌دلیل این حادثه شکل گرفت، کاملا مشخص بود که جز انتقام سخت ایران از آمریکا آرام نخواهد گرفت؛ انتقامی که با تهدیدهای آمریکا و ترامپ مبنی بر پاسخ قاطع به هرگونه اقدام احتمالی ایران نشان از شکل‌گیری تنش شدید در منطقه و احتمال بروز جنگ می‌داد. از همان لحظه شهادت سردار سلیمانی و طرح انتقام ایران تلاش‌های منطقه‌ای و بین‌المللی برای کاهش تنش آغاز شد؛ تنشی که می‌توانست ابعادی فراتر از 2کشور ایران و آمریکا را به‌دنبال داشته باشد و به‌دلیل وجود پایگاه‌های مختلف نظامی آمریکا در منطقه دامان کشورهای دیگر را نیز بگیرد. وزیر خارجه قطر بلافاصله راهی تهران شد تا با گفت‌وگو با مقام‌های ایران تلاش قطر را برای کاهش تنش ایران و آمریکا آغاز کند. پس از آن وزیر امور خارجه عمان در مجمع گفت‌وگوهای تهران شرکت کرده و با وزیر خارجه ایران دیدار و گفت‌وگو کرد. سخنان یوسف بن‌علوی پس از بازگشت از تهران و اعلام اینکه صداهای خوبی شنیده نمی‌شود، حاکی از نگرانی تمامی کشورهای منطقه از وقوع احتمالی جنگ میان ایران و آمریکا بود. در بامداد روز چهارشنبه ۱۸دی‌ماه سرانجام عملیات انتقام‌جویانه ایران با شلیک موشک به پایگاه نظامی آمریکایی عین‌الاسد در عراق آغاز شد؛ عملیاتی که با واکنش تلافی‌جویانه آمریکا مواجه نشد که نشانگر وجود امیدی اندک برای جلوگیری از جنگ همه‌جانبه دوطرف بود. پس از آن 2 سفر مهم دیگر صورت گرفت؛ نخست امیر قطر شیخ تمیم‌بن‌حمد آل‌ثانی وارد تهران شد و سپس وزیر امور خارجه پاکستان نیز برای دیدار با مقامات ایرانی به تهران سفر کرد. سفر امیر قطر در این شرایط و دیدار با عالی‌ترین مقام‌های ایران نشان‌دهنده اوج تلاش‌های منطقه‌ای برای کاهش تنش بین ایران و آمریکا و نگرانی کشورهای منطقه است. در خلال درگذشت سلطان عمان احتمالا قطر تلاش کرد تا میانجی کاهش تنش ایران و آمریکا باشد. هرچند انتشار گزارش‌هایی مبنی بر مشارکت پایگاه نظامی آمریکا در العدید قطر در عملیات ترور شهید سلیمانی و نگرانی قطر از احتمال واکنش نظامی ایران علیه این پایگاه در خاک قطر نیز گمانه‌زنی‌هایی برای دلیل سفر امیر قطر به تهران بود. وزیر خارجه پاکستان نیز بلافاصله رهسپار تهران شد تا مجددا میانجی ایران و آمریکا و نیز میانجی ایران و عربستان باشد که پس از پاسخ انتقام‌جویانه ایران علیه پایگاه نظامی آمریکا، مانع درگیری نظامی گسترده ایران و آمریکا شود؛ درگیری‌ای که تمام کشورهای منطقه از جمله پاکستان نیز نگران تبعات آن هستند. احتمال پاسخ انتقام‌جویانه تهران به ترور شهید سلیمانی از یک‌سو و اجراکردن آن در هفته گذشته و نگرانی از پاسخ آمریکا و اقدامات متقابل نظامی ایران علیه آمریکایی‌ها در منطقه، هراس فزاینده‌ای از یک جنگ همه‌جانبه در منطقه را به‌وجود آورد؛ عملیاتی که با توجه به حضور نظامیان آمریکایی در تقریبا تمام کشورهای منطقه می‌توانست همه آنها را در این ماجرا درگیر سازد. سفر مقامات کشورهای همسایه و منطقه ازجمله امیر قطر قطعا در همین چارچوب و برای کاهش تنش و دعوت طرفین و ازجمله ایران برای ممانعت از اقدام نظامی دیگر بود. کشورهای منطقه با درک این موضوع که درگیری نظامی می‌تواند فاجعه‌ای برای کل منطقه و ازجمله کشورهای آنها را به‌دنبال داشته باشد، تمام تلاش‌شان را مصروف این امر کردند تا مانع تشدید تنش بین ایران و آمریکا شوند. به‌نظر می‌رسد با عقلانیتی که در دو سوی ماجرا رخ داد و نیز تلاش‌های دیپلماتیک منطقه‌ای فعلا سایه جنگ از منطقه رخت بربسته است. قطعا تلاش‌های دیپلماتیک منطقه‌ای برای کاهش تنش بین ایران و آمریکا ادامه خواهد داشت.
