تهران در سیطره ذرات معلق

سید محمد فخار _ خبر‌نگار

آلودگی هوای تهران پس از 8روز تعطیلی مدارس و 4روز ممنوعیت تردد نیمی از خودروها از در منازل، همچنان نگران‌کننده و مختل‌کننده زندگی روزانه پایتخت‌نشینان است. قرار است به‌زودی موجی نو از آلودگی هوا، تهران را دربر بگیرد و باید هرچه سریع‌تر فکری مؤثر برای این وضع شود. چیستی و چرایی آلودگی هوای تهران نکته‌ای است که در گزارش امروز به آن پرداخته‌ایم؛ اینکه هوای آلوده تهران از کجا می‌آید؟ مقصر کیست؟ و چرا باید هرچه سریع‌تر جلوی این بحران محیط‌زیستی همه‌گیر را گرفت؟

همیشه پای ذرات در میان است
ذرات معلق از ابتدای اندازه‌گیری آن در تهران به‌عنوان یک معضل خود را معرفی کرده‌اند. بیش از 90درصد روزهای آلوده 10سال اخیر تهران به‌علت افزایش بیش از حد ذرات معلق کمتر از 2.5میکرون بوده و این ریزذرات میکروسکوپی توانسته‌اند زندگی 9میلیون شهروند را مختل کنند. علاوه بر تعطیلی‌ها و محدودیت‌هایی که این ذرات برای زندگی روزمره ایجاد کرده‌اند، مشکلات سلامتی و حتی مرگ مستقیم را نیز برای تهرانی‌ها به ارمغان آورده‌اند. همین ذرات طبق برآورد بانک جهانی سالانه 2.6میلیارد دلار خسارت به تهران می‌زنند و این یعنی 31هزار میلیارد تومان خسارت...! 

مقصر کیست؟
متهمان ردیف نخست آلودگی هوا بی‌شک وسایل نقلیه، سوخت و پایداری‌های جوی هستند که هر یک بر گسترش بحران هوایی مؤثر‌ند. وسایل نقلیه عامل تولید بیشترین میزان گازهای آلاینده در تهرانند؛ گازهایی که در جو شهر بازتولید می‌شوند و به شکل ذرات به شهر باز می‌گردند تا زندگی شهروندان را تهدید کنند. درباره اثر وسایل نقلیه به‌علت انجام تحقیقات گسترده داخلی و خارجی هیچ شکی نیست. جو تهران نیز بارها اثر مستقیم خود را بر غلظت آلاینده‌ها نشان داده تا پیچ اصلی هوا دست باد و باران باشد.

چقدر آلودگی داریم؟
براساس جدیدترین آمار رسیده به روزنامه همشهری، سالانه 10400تن ذرات معلق مستقیم در شهر تولید می‌شوند اما این، همه آلاینده‌ها نیست. سالانه 690هزار تن گازهای آلوده و سمی نیز در شهر منتشر می‌شوند که سهم خودروهای سواری در تولید آنها بیشترین حد ممکن یعنی نزدیک 50درصد است. همچنین موتورسیکلت‌ها عامل اصلی انتشار مونواکسید کربن هستند و کامیون‌ها و اتوبوس‌های دیزلی، 30درصد ذرات معلق را مستقیم در هوا منتشر می‌کنند. بدین‌ترتیب به‌طور میانگین روزانه 1917تن آلودگی هوا در تهران تولید می‌شود و با کمترین پایداری جوی، هوا به سمت آلوده‌شدن می‌رود.

چه باید کرد؟
وقتی بیشترین تولید ذرات معلق پایتخت ناشی از احتراق بنزین است باید تا حد امکان کیفیت خودروهای پایتخت را بالا برد. این وسایل نیمی از 690هزارتن گازهای آلاینده شهر را به تنهایی تولید می‌کنند و چرخه احتراق آنها به‌ویژه در خودروهای داخلی، ناقص است. از این‌رو هیدروکربن‌های نسوخته فراوانی از آنها به هوای شهر وارد می‌شود که باید برای کنترل آن از طریق کاتالیست‌های کارا و سالم فکری عاجل کرد.

تبرئه سوخت تهران
در پی تأکید قوانین بالادستی و قانون هوای پاک و رویه مستمر مدیریت شهری، با توجه به اهمیت موضوع، شهرداری تهران در قالب شرکت کنترل کیفیت هوا از سال1390 اقدام به پایش مستمر و تصادفی کیفیت سوخت توزیعی (پارامترهای مؤثر بر آلودگی هوا) در جایگاه‌های بنزین و گازوئیل شهر تهران کرده که کلیه داده‌ها و نتایج پایش سوخت بنزین و گازوئیل شهر تهران، در وب‌سایت کنترل کیفیت هوا قابل‌دسترس عموم است. در سال98 نیز این پروژه ادامه داشته که نمونه‌برداری‌ها برای 2فصل بهار و تابستان از ایستگاه‌های متفاوت واقع در نقاط مختلف شهر در هر دوره برداشت شده است. نتایج آنالیز محتوای گوگرد موجود در نمونه‌برداری‌های صورت‌گرفته از سوخت بنزین نشان می‌دهد، غلظت سولفور در کلیه نمونه‌ها (شامل بنزین معمولی و سوپر) فراتر از حد مجاز قرار داشته و میانگین گوگرد سوخت بنزین در فصل بهار و تابستان به‌ترتیب 190 و 166 بخش‌ بر میلیون بوده است که از حد مجاز یورو4 (50بخش بر میلیون) فراتر بوده و اندکی کاهش در نتایج فصل تابستان مشاهده می‌شود. البته این سوخت نسبت به سوخت‌های ابتدای دهه90 که بنزین پالایشگاهی بود، بسیار کیفیت بهتری دارد و کاهش میزان گوگرد به‌طور واضحی قابل ملاحظه است. همچنین درخصوص محتوای گوگرد جایگاه‌های عرضه سوخت گازوئیل نتایج وضعیت بهتری را نسبت به سوخت بنزین نشان می‌دهد، میانگین گوگرد سوخت گازوئیل در فصل بهار و تابستان به‌ترتیب 61 و 95 بخش‌بر میلیون بوده و هنوز با غلظت مناسب آن فاصله دارد. شایان‌ ذکر است در سال‌های گذشته میزان گوگرد سوخت به‌ویژه گازوئیل توزیعی در شهر تهران بسیار فراتر از حد مجاز قرار داشته و در حدود چند هزار بخش بر میلیون بوده که هم‌اکنون این میزان بهبود محسوسی یافته و تأثیر بسزایی در کاهش میزان آلاینده دی‌اکسید گوگرد شهر تهران داشته است. درباره نتایج آنالیز محتوای بنزن در سوخت بنزین، این ماده جهت افزایش عدد اکتان و احتراق مطلوب‌تر به بنزین افزوده می‌شود. به‌دلیل فرار‌بودن بنزین هم از طریق باک به‌خصوص در هنگام سوختگیری خودرو و هم از طریق اگزوز خودروها در هوا منتشر می‌شود. بنزن جزو مواد درجه اول سرطان‌زا طبقه‌بندی‌شده‌ و تنفس درازمدت آن موجب سرطان به‌ویژه سرطان خون می‌شود. خوشبختانه نتایج آنالیز محتوای بنزن سوخت بنزین در هر 2فصل بهار و تابستان سال‌جاری نشان می‌دهد، وضعیت این پارامتر سوخت در محدوده مجاز قرار دارد. درباره سوخت توزیعی تهران نکته قابل توجه اینکه در دهه‌های قبل ترکیبات سربی برای افزایش عدد اکتان سوخت و ایجاد کارکرد بهتر موتور به بنزین اضافه می‌شد‌ که باعث تأثیرات نامطلوب بر سلامت، خصوصا کودکان و زنان باردار می‌شد. از طرف دیگر، وجود این ترکیب در سوخت استفاده از کاتالیست را در خودروها غیرممکن می‌ساخت. پس از حذف سرب از بنزین مصرفی کشور در سال1381 و الزام نصب کاتالیست روی خودروهای بنزینی، علاوه بر حذف آلاینده سرب از هوا، غلظت مونواکسید کربن نیز کاهش قابل‌ملاحظه‌ای یافته به‌گونه‌ای که تعداد روزهای آلوده این آلاینده از 163روز در سال81 هم‌اکنون به صفر رسیده است. 

یافته‌ نهایی گزارش از بو در سال97
برخورد با پدیده‌ بوی بد بسیار ابتدایی و اظهارنظرها عمدتا غیرعلمی و بدون اتکا به شواهد موجود بوده و ضروری است که سازمان‌های مرتبط آموزش‌های لازم را در دستور کار خود قرار دهند و همچنین به تجهیزات و امکانات لازم مجهز شوند و در تحلیل داده‌ها از متخصصان مرتبط استفاده کنند. گزارش موجود با توجه به داده‌های موجود در دسترس تهیه شده ‌است و دستگاه اندازه‌گیری تعداد و غلظت ذرات که در تهیه داده‌های این گزارش بسیار تعیین‌کننده بوده‌ است به‌صورت اتفاقی در زمان رخداد پدیده فعال و در حال نمونه‌برداری بوده ‌است و درصورتی‌که این دستگاه در حال نمونه‌برداری نبود بخشی از اطلاعات مورد نیاز این گزارش وجود نداشت. یافته‌های این بررسی حاکی از این است که به‌احتمال زیاد علت این پدیده ترکیبات حاوی گوگرد بوده‌ است و به واسطه افزایش ناگهانی در غلظت SO2 و تعداد ذرات معلق هوا شاید بتوان گفت که انتشار (عمدی / سهوی) ترکیبات حاوی گوگرد در یک منطقه شهر تهران علت اصلی آن باشد و با توجه به اینکه براساس داده‌های کیفیت هوای شهر تهران بیشترین میزان افزایش در غلظت SO2 در حوالی ایستگاه شاد‌آباد (جنوب غرب تهران) و مناطق شهری 19 و 16 بوده ‌است؛ لذا احتمالا این مناطق یا نواحی بالادست آنها در جهت وزش باد کانون این پدیده بوده‌ باشند.


گمانه‌زنی‌ها درباره بوی تهران به اوج رسید

کوه بی‌بی‌شهربانو، معادن گوگرد و صنایع استفاده‌کننده از گوگرد در جنوب تهران منشأ بوی بد هستند

«بو» دیگر به یک معمای عجیب و غریب می‌ماند که هر از چند گاهی می‌آید در تهران پراکنده می‌شود و ساعتی بعد فروکش می‌کند، اما به هر حال بوی بد دست از سر تهران بر نمی‌دارد. بازار گمانه‌زنی‌ها درباره منبع بو، این روزها به اوج خود رسیده ولی هنوز هیچ‌یک به دقت و قطعیت مشخص نشده‌اند. در عین حال یک منبع آگاه به همشهری خبر داده که 3سناریو برای منشأ بوی تهران وجود دارد؛ نخست صنایع آلاینده در جنوب پایتخت که گوگرد می‌سوزانند و اکسیدهای گوگرد آن وارد هوای شهر می‌شود. دوم معدنی در جنوب پایتخت که ممکن است فعالیت‌های غیرقانونی در جنوب پایتخت داشته باشد و سوم برخی فعالیت‌های کوه بی‌بی‌شهربانو که ممکن است حاوی گازهای گوگردی باشد. از این 3سناریو، وزارت بهداشت مورد اول را تأیید کرده‌است.

جلسه بی‌نتیجه استانداری
استانداری تهران ظهر دیروز میزبان جلسه بررسی منابع بوی بد بود؛ جلسه‌ای که باز مانند بررسی‌های سال گذشته نتیجه‌ای نداشت. انوشیروان محسنی‌بندپی در پایان جلسه بررسی منبع یا منابع بوی نامطبوع تهران گفت: در این جلسه 3 نوع گاز تشخیص داده شده که به‌ترتیب SO2و SH2و با احتمال کمتری آمونیاک بوده؛ البته متهم اصلی هنوز مشخص نشده‌است. وی افزود: در این جلسه مقرر شده سیمان شهرستان ری از سوخت گاز استفاده ‌کند و استفاده از مازوت (نفت کوره) را متوقف کند. همچنین حفاظت محیط‌زیست استان تهران نیز باید تمامی صنایع را در حول و حوش جنوب تهران مورد سنجش قرار دهد و خروجی آلاینده‌های آنها را پس از سنجش ظرف مدت یکماه در گزارشی به این جلسه ارائه کند. استاندار تهران تأکید کرد: کارگروه علمی نیز عوامل 20گانه منشأ بو را در گزارشی ظرف 10روز باید ارائه دهد. همچنین شهرداری تهران مکلف به خرید دستگاه‌های سنجش آلاینده‌های گاز شده است.

پسماند یا کارخانه‌ها؟
دیروز محسن هاشمی‌رفسنجانی، رئیس شورای شهر تهران در این‌باره اعلام کرد که حدود یک‌سال است در زمینه بوی نامطبوع شهر، شاهد پاسکاری موضوع و فرافکنی آن به یکدیگر از سوی مسئولان مربوطه هستیم و تکلیف قطعی موضوع مشخص نمی‌شود. 3مسئله پسماند، فاضلاب و نشت گازهای زیرزمینی به‌عنوان عوامل احتمالی بوی نامطبوع معرفی شده‌اند که دست‌کم در حوزه پسماند، مدیریت شهری مسئول است و تاکنون با وجود همه شعارها و وعده‌هایی که در دهه‌های گذشته داده شده، پسماند تهران بدون تفکیک و به‌صورت غیربهداشتی جمع‌آوری و در کهریزک دفن می‌شود. طیبه سیاوشی، نماینده مردم تهران در مجلس نیز با قطعیت اعلام کرد که بوی بد تهران قطعا از «آرادکوه» است. او گفت: من و دیگر نمایندگان تهران هم که 2 بار برای بازدید به سایت آرادکوه رفته بودیم، دقیقا همین بو را استشمام کردیم؛ بویی که در مسیر فرودگاه بین‌المللی می‌آید هم، دقیقا همین بو است. 
از سوی دیگر وزارت ‌بهداشت انگشت اتهام را از پسماند تهران برداشته و به سمت کارخانه‌های مصرف‌کننده گوگرد می‌گیرد. عباس شاهسونی، رئیس اداره سلامت هوای وزارت بهداشت در این‌باره گفته که بوی بد تهران از زباله نیست و از صنایع گوگردی است. به گفته وی، منشأ بوی بد روزهای اخیر در تهران دفن زباله در کهریزک نیست بلکه صنایع گوگردی است که در زمان پایداری هوا، آلایندگی آنها بیشتر می‌شود. شاهسونی گفته نشت گازهای گوگردی از برخی کارخانه‌های جنوب تهران مثلا پالایشگاه تهران هم احتمال دارد. این مقام دولتی افزود: ۲۰سال است که زباله در «آرادکوه و کهریزک در جنوب تهران» دفن می‌شود و پدیده تازه‌ای نیست و در این سال‌ها، بوی بد روزهای اخیر را در تهران نداشتیم. این مقام وزارت بهداشت همچنین درخصوص روند تحقیقات این وزارتخانه درخصوص وجود بوی نامطبوع در شهر تهران، گفت: از آنجایی که احتمال دارد تنفس این بوی نامطبوع به سلامت انسان ضرر وارد کند، ما تحقیقات خود را آغاز کرده‌ایم، اما هنوز هیچ نتیجه‌ای مبنی بر مضر بودن بوی نامطبوع به‌دست نیامده است.




خودروها با تهران چه می‌کنند؟
حسین شهبازی؛ معاون فنی شرکت کنترل کیفیت هوای تهران
یکی از سؤالات مطرح شده در سال‌های اخیر در زمینه آلودگی هوای شهر تهران، جایگاه و اهمیت خودروهای سواری بنزینی در آلودگی هوای شهر تهران بوده است. برای بررسی این مهم، در سال ۱۳۹۷ شروع به انجام مطالعه آلودگی در تونل‌های شهری کردیم. تونل‌های شهری یکی از آلوده‌ترین نقاط از نظر غلظت ذرات معلق در شهرها هستند و با مطالعه آلودگی هوا در تونل می‌توان اطلاعات بسیار ارزشمندی درخصوص ضرایب انتشار آلایندگی خودروها به‌دست آورد. نتایج این طرح نشان داد که اولا ضریب انتشار ذرات معلق با قطر کمتر از ۲.۵ میکرون (PM۲.۵) برای ناوگان خودروهای سواری بنزینی شهر تهران در حدود ۱۶میلی‌گرم به ازای هر کیلومتر تردد خودرو است. تشخیص نقش پررنگ عناصری نظیر آهن و آنتیموان در ساختار ذرات معلق ناشی از تردد خودروها که منابعی غیراحتراقی داشته و ناشی از عواملی ازجمله لنت ترمز است، از دیگر دستاوردهای ارزشمند این تحقیق بوده است. از سویی سهم خودروهای سواری بنزینی در کل ذرات معلق تولیدی بخش حمل‌ونقل افزایش قابل ملاحظه‌ای پیدا کرده است. خودروهای سواری شهر تهران از 3طریق موجب تولید و انتشار ذرات معلق به هوای شهر تهران می‌شوند. بخشی از ذرات از اگزوز خودروهای سواری خارج شده و بخش دیگری ناشی از سایش لنت ترمز، تایر و سطح جاده است. گازهای آلاینده خروجی از اگزوز خودروهای سواری نیز، موجب تشکیل ذرات معلق ثانویه در هوای شهر تهران می‌شوند. براساس سیاهه انتشار سال ۱۳۹۶ شهر تهران، تولید ذرات احتراقی و سایشی خودروهای سواری به تنهایی سهم ۱۴درصدی در ذرات معلق تولیدی در شهر تهران دارند. علاوه بر آن گازهای آلاینده خروجی از اگزوز خودروهای سواری بنزینی تأثیر مستقیمی در تولید ذرات معلق ثانویه داشته که در جو شکل می‌گیرند. سهم خودروهای سواری بنزینی در تولید گازهای آلاینده شهر تهران نیز در حدود ۳۸درصد است که نشان می‌دهد خودروهای سواری بنزینی از مهم‌ترین منابع آلاینده در شهر تهران هستند و کاهش تردد آنها در شهر قطعا باعث کاهش آلودگی هوای شهر تهران خواهد شد.