نفت را فراموش کن
مروری کوتاه بر برنامه‌های ایران و کشورهای دیگر برای فرار از وابستگی به درآمد نفت
سمیرا مصطفی نژاد_روزنامه نگار
گریز زدن از وابستگی اقتصاد به نفت در سال‌های اخیر که بازار نفت با نوسانات قیمتی فراوانی مواجه شده، به یک اصل مهم در میان کشورهای نفت‌خیز تبدیل شده‌است. کشورهای متعددی که اقتصادی متکی بر نفت داشته و دارند از سال‌ها پیش یا به‌تازگی طرح‌هایی برای ایجاد تنوع و گوناگونی در اقتصاد خود مطرح و اجرا کردهاند. نروژ به‌عنوان مشهورترین این کشورها، به‌ویژه از نظر رویکرد آینده‌نگرانه‌ای که برای درآمد حاصل از فروش نفت خود در قالب ایجاد یکی از بزرگ‌ترین صندوق‌های مستقل ملی در جهان دارد، در مسیر حذف وابستگی اقتصاد خود به نفت قدم‌هایی کاربردی برداشته است. این کشور با در اولویت قراردادن تحصیلات در حوزه‌های علوم، فناوری، مهندسی و ریاضیات، تمرکز خود را بر گوناگون‌سازی اقتصاد قرار داده و به موازات آن، مهارت‌های کارآفرینانه و حرفه‌ای را نیز ارتقا داده‌است تا به این شکل، در گزارش سال 2017 مجمع جهانی اقتصاد، این کشور به‌عنوان فراگیرترین اقتصاد جهان، اقتصادی که طی دهه‌ها رشدی پایدار را تجربه کرده‌است، معرفی شود.
کشورهای عمان و عربستان نیز به‌عنوان 2منطقه نفت‌خیز با اقتصاد‌هایی وابسته به نفت، طرح‌های وابستگی‌زدایی اقتصادی از نفت را آغاز کردهاند. استراتژی پنج‌ساله گوناگون‌سازی اقتصاد عمان در سال 2018 به نیمه خود رسید. دستاورد این استراتژی تا سال 2017 رشد 61درصدی اقتصاد غیرنفتی این کشور بود؛ بخشی که بر تولید، لجستیک، توریسم، شیلات و معدن متمرکز است. کشور عربستان نیز به‌عنوان سومین اقتصاد وابسته به نفت در جهان، نیاز به فاصله گرفتن از این وابستگی را به خوبی احساس کرده و قدم‌هایی در مسیر متنوع‌سازی اقتصاد خود برداشته است. برنامه عربستان، برترین صادرکننده نفت در جهان، برای کاهش اتکای اقتصادی به نفت در طرح چشم‌انداز 2030 این کشور بر کاهش نرخ بیکاری از 11.6به 7درصد، تولید 9.5گیگاوات برق از منابع تجدید‌پذیر انرژی، افزایش سهم مشارکت بخش خصوصی و کسب‌وکارهای دانش‌بنیان در تولید ناخالص ملی از 40درصد به 65درصد و افزایش سهم صادرات غیرنفتی در تولید ناخالص ملی متمرکز است.
ایران، چهارمین کشور و اقتصاد متکی به نفت جهان نیز در زمینه ایجاد تحولات اقتصادی و پایان وابستگی به درآمد‌های نفتی، طرح‌هایی را تدوین کرده که تمرکز بر اقتصاد دانش‌بنیان یکی از آنهاست. تمرکز بر فرهنگ کارآفرینی و تلاش برای تثبیت این فرهنگ در لایه‌های مختلف جامعه، بنیادی‌ترین بخش این طرح‌ها به‌شمار می‌رود. تبیین مفاهیم اقتصاد دانش‌بنیان و گفتمان علم و فناوری، درک و آشناسازی فرصت‌های ناشی از کسب و کارهای نوین و فرهنگ کارآفرینی برای عموم اقشار کشور از دیگر اهداف نهاد‌هایی است که زیرنظر معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری، اقتصاد دانش‌بنیان و ایجاد فرهنگ کسب‌و‌کار و کارآفرینی را تمرکز اصلی خود قرار داده‌اند. به واسطه اجرای این برنامه‌ها و فرهنگسازی گسترده در ایران، به‌ویژه در دوره دولت‌های یازدهم و دوازدهم، بیش از 4500شرکت دانش‌بنیان در کشور تاسیس شده است و بیش از 300هزار متخصص در حوزه‌های مختلف در این شرکت‌ها مشغول به‌کار هستند. این شرکت‌ها و متخصصان علاوه بر ایجاد زیرساخت فرهنگ کارآفرینی در کشور و افزایش اشتغال، به کاهش وابستگی اقتصاد به نفت و افزایش وابستگی آن به منابع انسانی و نه زیرزمینی کمک شایانی خواهند کرد.
معاون دانش و فناوری رئیس‌جمهور میزان فروش شرکت‌های دانش‌بنیان در سال 1397 را درحدود 80 تا 90هزار میلیارد اعلام کرد؛ مبلغی که به اعتقاد او در سال 98 قطعا رشدی قابل توجه داشته است. به گفته سورنا ستاری، تبدیل اقتصاد و فرهنگ کشور از نفت‌محور و خام‌فروشی به جوان‌محور، کارآفرین و نوآور، بحث اصلی اقتصاد دانش‌بنیان و اولویت اصلی تلاش‌های معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری است؛ اولویتی که با وجود بیش از 4میلیون و 500هزار دانشجو در کشور، ظرفیت کافی برای محقق‌شدن آن هموار است.
تأثیر طرح‌ها و فرهنگسازی‌‌های سال‌های اخیر بر به حرکت درآمدن چرخ کارآفرینی و پویا‌شدن اقتصاد غیرمتکی بر نفت را با مقایسه رتبه ایران در گزارش سالانه شاخص فناوری جهانی نیز می‌توان به‌خوبی مشاهده کرد. در سال 2014 رتبه ایران در این شاخص جهانی 120 بود و ایران از نظر شاخص فناورانه در میان 2کشور مالی و زامبیا قرار داشت. اما سال به سال این رتبه بهبود پیدا کرد: در سال 2015رتبه ایران با 16پله بهبود به 106رسید، در سال 2016 ایران در رتبه 78 جهان قرار گرفت و در سال 2017 با 3پله جهش به رتبه 75 رسید. در سال 2019 جهش ایران سرعت بیشتری گرفت و با 10پله بهبود، به 65 رسید و در سال رو به پایان 2019و در گزارش جدید شاخص جهانی فناوری نیز ایران در رتبه 61 جهانی جا خوش کرده است.
سورنا ستاری؛معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری
سوژه پیشنهادی: شکل‌گیری اکوسیستم کارآفرینی فناورانه
دلیل انتخاب سوژه: نیاز به فرهنگسازی برای فاصله‌گرفتن از اقتصاد نفتی و حمایت از کالای ایران‌ساخت و حرکت به سوی اقتصاد دانش‌بنیان
در همینه زمینه :
