باغستان سبز زیر تیغ مدیریت خاکستری

رحیم ملک‌نیا _ پژوهشگر جنگلداری شهری

 باغستان سنتی قزوین با قدمتی بیش از هزار سال و درختانی چند صدساله، میراثی طبیعی و فرهنگی است که می‌تواند الگویی برای توسعه پایدار شهرها از طریق حضور درختان و جنگل‌های شهری باشد. باغستان نمونه‌­ای کامل از کارکرد درختان در محیط­‌های شهری است. در کنار جنبه اقتصادی و درآمدزایی، می‌توان از سایر کارکردهای آن همچون کنترل سیلاب، تنظیم دما و در نتیجه کاهش مصرف انرژی و تولید گازهای گلخانه‌­ای، کنترل آلاینده‌ها، ذخیره ژنتیک ارزشمند از دل تاریخ این سرزمین و یک جاذبه گردشگری طبیعی- تاریخی نام برد. همچنین از منظر اجتماعی، باغستان و شهر قزوین چنان در هم تنیده هستند که محله‌های اسم‌گذاری شده باغستان دارای محله‌هایی متناظر در بافت شهری قزوین هستند. باغستان وسیع و فاقد دیوار نیز نشانی از حس اعتماد و امنیت بین مردم و بخشندگی ایرانیان از دیرباز بوده است که می‌توان آن را در مناطق دیگری از کشور مشاهده کرد. این پدیده منحصربه‌فرد با این خصوصیات، به کمال 3 رکن اقتصادی، اجتماعی و محیط‌زیستی توسعه پایدار را در خود جای داده است. با وجود این و درحالی‌که امروزه با پی بردن به ارزش مولفه سبز شهری، تلاش می‌شود که با گسترش حضور درختان و جنگل‌های شهری، شهرها به مکان­‌هایی سبزتر، سالم­تر و شادتر برای زندگی شهروندان تبدیل شوند، تفکر مدیریتی متکی بر ساختارهای خاکستری شهری، در عوض تلاش برای حفظ و معرفی این الگوی توسعه پایدار شهری در سطح ملی و جهانی، به بهانه‌های مختلف همچون ایجاد کمربند شهری، گسترش محدوده شهر و ایجاد مراکز تفریحی و تجاری، این میراث با ارزش را زیر تیغ توسعه مخرب و متکی بر بتن و فولاد برده است. این مدل توسعه شهری، بدون توجه به شرایط و با الگوبرداری و رقابت بر سر سازه‌تراشی برای شهر در حال اجرا است. چنانچه در توجیه بیان شده برای ضرورت کمربند پیرامونی شهر، نه نیاز به حل مشکل ترافیکی، بلکه تلاش برای عقب نماندن از شهرهای دیگر در ایجاد ساختارهای سازه‌­ای مورد توجه است. این تفکر در سخنان مدیران شهری مشهود است که در حمایت از احداث کمربند حاشیه شهر و عبور آن از باغستان بیان شده است که قزوین تنها شهر فاقد این کمربند است. اکنون و در زمانی که بسیاری از شهرهای کشور با معضلاتی چون سیل، آلودگی هوا، هجوم ریزگردها و عدم‌فضای سبز کافی دست و پنجه نرم می‌­کنند، کارکردهای باغستان به‌خوبی می‌تواند لزوم حفظ و جلوگیری از تغییر کاربری آن را بیان کند. اهمیت تاریخی و محیط‌زیستی باغستان چنان است که حتی اگر برخی از باغداران به دلایل اقتصادی تمایلی به حفظ آن نداشته باشند، پرداخت هزینه نگهداری آن از سوی مدیریت شهری نه‌تنها امر معقول که برای حیات سبز شهر قزوین، ضروری است. ارجحیت مولفه سبز بر توسعه ساختارهای خاکستری، چنان است که سرمایه­‌گذاری در فضای سبز به‌عنوان راهکاری برای مدیریت پایدار شهرها، تبدیل به مهم‌ترین دغدغه­ مدیریت شهری شده‌است. اهمیت حضور درختان در شهرها تا آنجاست که روز جهانی جنگل 2018 با عنوان جنگل‌ها و شهرهای پایدار نامگذاری شد. با این شرایط امید است مدیران شهری با درک همه‌جانبه اهمیت باغستان و توجه به نگرانی‌­های شهروندان، در کنار حفظ آن، زمینه را برای معرفی این پدیده منحصربه‌فرد به‌عنوان الگویی برای شهرهای دیگر فراهم سازند. بدون شک تداوم حیات باغستان، قزوین را از تجربه هوای آلوده تهران، سیل شیراز و مشکلات ناشی از درختان غیربومی اهواز نجات خواهد داد.