آینده اقتصاد با قیمت جدیدبنزین

ساعت صفر جمعه، 24آبان، اتفاقی که قرار نبود بیفتد، افتاد و دولت در اقدامی غیرمترقبه، هم سهمیه‌بندی بنزین را احیا کرد و هم قیمت آن را افزایش داد. اجرای سیاست بنزینی دولت آنقدر ناگهانی و بی‌مقدمه بود که به کسی مهلت نداد برای پر کردن باک خودرو از بنزین ارزان جلوی پمپ‌بنزین‌ها صف بکشد؛ اما به‌قدری شوک‌آور و آچمزکننده بود که باعث شد صبح اول وقت بسیاری از پمپ‌بنزین‌ها شاهد صف خرید بنزین باشند. گویی برخی رانندگان می‌خواستند اول ‌از همه تغییرات نظام توزیع بنزین را به چشم ببینند و شاید برای دیگران تعریف کنند. همشهری در گزارش حاضر، زیروبم سیاست بنزینی دولت، محاسبات آن و اتفاقاتی که در لایه‌های پنهان و پیدای جامعه و اقتصاد ایران رقم می‌زند را بررسی کرده است تا این آگاهی را به مخاطب برساند که دولت چطور با این تغییر، پرداخت یارانه بنزین از محل بودجه عمومی را متوقف کرده و از جیب مردم به‌خود مردم یارانه نقدی می‌پردازد. در این گزارش متغیرهای اقتصادی اقدام دولت و همچنین تحولات نظام توزیع بنزین پس از احیای سهمیه‌بندی و افزایش قیمت نیز بررسی شده است.

تاریخچه گرانی و سهمیه‌بندی بنزین 
بهمن57 که انقلاب شد، قیمت هر لیتر بنزین در پمپ‌بنزین‌های ایران 10ریال بود و این نرخ تا 2سال بعد تغییر نکرد؛ اما در سال59 با افزایش 200درصدی به 30ریال رسید و از مهر65 به‌صورت کوپنی در اختیار مردم قرار گرفت. این نخستین تجربه سهمیه‌بندی بنزین بود که تا یک‌سال پس از اتمام جنگ تحمیلی ادامه یافت.

به گزارش همشهری، پرونده نخستین تجربه سهمیه‌بندی بنزین در سال1369 بسته و بنزین با نرخ جدید 50ریالی دوباره تک‌نرخی شد؛ اما این پایان کار نبود و دوباره قیمت این فرآورده پرمصرف در دوره‌های متوالی افزایش قیمت را تجربه کرد؛ به‌گونه‌ای که در سال74 به 100ریال و در سال76 به 160ریال افزایش یافت. در سال77 چند پیشنهاد برای تغییر بنزین در مجلس مطرح شد. براساس یک سناریو بنزین باید به نرخ 760ریال می‌رسید و دولت به پرداخت یارانه نقدی مکلف می‌شد؛ اما هیچ‌کدام به تصویب نرسید تا اینکه از سال80 دوباره زور دولت برای گران‌کردن بنزین چربید و با توجه به نرخ تورم در سال‌های 80 و 83 به‌ترتیب قیمت هر لیتر بنزین از 160ریال به 380 و 800ریال افزایش یافت. در اسفندماه85، دوباره طرح سهمیه‌بندی شدن عرضه بنزین به تصویب مجلس رسید و این‌بار مقرر شد با استفاده از کارت سوخت، بنزین با 2نرخ یارانه‌ای و آزاد در اختیار مردم قرار گیرد که به‌دنبال آن از 5تیر86 بنزین یارانه‌ای با نرخ 1000ریال و بنزین آزاد به نرخ 4000ریال عرضه شد. این گام نخست هدفمندی یارانه‌ها بود که همزمان دولت را نیز مکلف می‌کرد 45هزار و 500تومان معادل حدود 38دلار به مردم یارانه نقدی بپردازد.

بعدتر دولت یازدهم اجرای دور دوم هدفمندی یارانه‌ها را آغاز کرد که بر اثر آن قیمت بنزین یارانه‌ای به 7000ریال و قیمت آزاد آن به 10هزار ریال افزایش یافت؛ آن‌هم بدون اینکه رقم یارانه پرداختی یا قدرت خرید آن افزایش یابد. بالاخره در سال94 دولت با حذف بنزین یارانه‌ای، دوباره بنزین را روی 10هزار ریال تک‌نرخی و آن را به‌عنوان یک دستاورد بزرگ در کارنامه خود ثبت کرد. حالا اما، در 24آبان‌98، دولت با تأیید سران قوای سه‌گانه، گام دیگری برای اصلاح قیمت انرژی برداشته و برای شروع، قیمت هر لیتر بنزین را بعد از اعمال مجدد سهمیه‌بندی به 15هزار ریال برای بنزین یارانه‌ای و 30هزار ریال برای بنزین آزاد افزایش داده است.

چه‌کسی بنزین را گران کرد؟
افزایش قیمت بنزین براساس اطلاعیه رسمی و اظهارنظر محمدباقر نوبخت، تصمیم سران قوا بوده است. حالا باید دید نمایندگان مجلس در هفته جاری چه واکنشی به آن نشان خواهند داد.  احتمالا نزدیک‌بودن زمان انتخابات مجلس بر سمت‌وسوی این واکنش‌ها بی‌اثر نخواهد بود. در نخستین واکنش محمدباقر نوبخت، رئیس سازمان برنامه و بودجه اعلام کرد: طرح حمایت معیشتی و اصلاح قیمت و سهمیه‌بندی بنزین با هدف اجرایی‌شدن مصوبه شورای‌عالی هماهنگی اقتصادی 3قوه صادر شد. او با بیان اینکه دولت، با وجود داشتن مجوز قانونی، در ۶ سال گذشته فقط ۲ بار اصلاح قیمت بنزین را انجام داد، افزود: شرط رئیس‌جمهوری برای اجرای طرح حمایت معیشتی و اصلاح قیمت بنزین این بود که حتما همه منابع حاصل از اصلاح قیمت بنزین عینا به مردم بازگردد. به گفته نوبخت، نخستین مرحله واریز طرح حمایت معیشتی حداکثر تا 10روز آینده انجام خواهد شد و تمام منابع حاصل از اصلاح قیمت بنزین به‌صورت حمایت معیشتی به ۱۸میلیون خانوار، شامل ۶۰ میلیون نفر از جمعیت ایران، اختصاص می‌یابد.
حسن روحانی، رئیس‌جمهوری هم در دیدار با برخی اعضای دولت و سایر مسئولان، ضمن تأکید بر اینکه 4سال است قیمت بنزین تغییر نکرده، اعلام کرد: دولت با وجود مشکلات اقتصادی‌، هرگز قصد برداشت از درآمد حاصل از افزایش قیمت بنزین را ندارد و همه آن میان ۶۰ میلیون نفر توزیع خواهد شد. رئیس‌جمهوری افزایش قیمت بنزین را کاری ضروری و این اقدام را «به نفع مردم و اقشار تحت فشار جامعه» دانست و گفت: اوایل آذرماه، نخستین نوبت پرداخت ماهانه به‌حساب خانواده‌ها واریز خواهد شد. روحانی شائبه افزایش قیمت بنزین برای جبران کسری بودجه دولت را رد و تأکید کرد: هیچ‌کس تصور نکند چون شرایط اقتصادی دولت سخت شده، دست به این اقدام زده تا بخواهد کسر بودجه خود را جبران کند؛ هرگز اینطور نیست و ریالی از این پول به خزانه نخواهد رفت.

چرا بنزین 3000تومان شد؟
براساس قانون هدفمندی یارانه‌ها قرار بود قیمت فرآورده‌های نفتی به رقمی معادل 90درصد نرخ فوب خلیج‌فارس برسد. برآوردها نشان می‌دهد قیمت بنزین فوب خلیج‌فارس، بسته به قیمت جهانی نفت، در محدوده 6هزار تومان به ازای هر لیتر، در نوسان است. به‌نظر می‌رسد در قالب سیاست جدید، دولت تصمیم گرفته نصف این رقم را از مردم بگیرد. شواهد نشان می‌دهد افزایش‌نیافتن قیمت بنزین تا محدوده نرخ فوب خلیج‌فارس، عمدتا به‌دلیل مخالفت شخص رئیس‌جمهور بوده است. چنان‌که حسن روحانی دیروز اعلام کرد: برخی معتقدند قیمت انرژی در ایران با قیمت آن در کشورهای منطقه فاصله زیادی دارد که البته این موضوع موجب ایجاد مفاسدی ازجمله قاچاق خواهد بود و اگر بخواهیم این معضل را از بین ببریم، باید به‌گونه‌ای قیمت را افزایش دهیم که با قیمت انرژی در کشورهای همسایه برابری داشته باشد، ولی با آن مخالفت کردیم. به‌نظر می‌رسد مخالفت روحانی عمده‌ترین دلیل ملایم‌تر‌شدن شیب افزایش قیمت بوده است.

اثر تورمی افزایش قیمت بنزین
تأثیر افزایش قیمت بنزین بر نرخ تورم با درنظر‌گرفتن سهم هزینه پرداختی مردم بابت آب، برق و سوخت و همچنین حمل‌ونقل براساس نظرات مختلف کارشناسان بین یک تا 2درصد برآورد می‌شود. البته ممکن است در ماه‌های نخست، نرخ تورم ماهانه روندی صعودی داشته باشد، زیرا گران‌شدن بنزین هزینه پرداختی مردم بابت بنزین و گران‌شدن نرخ حمل‌ونقل و سایر قیمت کالاها و خدمات را افزایش می‌دهد، اما نرخ تورم یک شاخص میانگین قیمت در یک بازه زمانی یکساله است و تنوع سبد کالاها و خدمات مصرفی مردم هم با ضرایب متفاوت باعث خنثی‌شدن اثر تورمی این تصمیم می‌شود. البته انتظارات روانی مردم موضوعی است که تاحدودی بر رشد شاخص قیمت‌ها اثر می‌گذارد اما به‌دلیل کاهش کسری بودجه دولت و ایجاد تعادل نسبی در قیمت‌ها، خنثی‌شدن اثر تورمی گرانی بنزین دور از انتظار نخواهد بود.

قاچاق بنزین کم می‌شود؟
یکی از استدلال‌های مدافعان اصلاح قیمت انرژی و به‌ویژه فرآورده‌های نفتی جلوگیری از قاچاق آن‌ است ولی سهم بنزین از قاچاق سوخت بسیار کم بوده، با این حال، توجیه انتقال غیرقانونی بنزین به دیگر کشورها با افزایش قیمت رخ‌داده، تا اندازه زیادی کاسته می‌شود؛ هرچند به‌دلیل ثابت‌ماندن قیمت دیگر فرآورده‌ها ازجمله گازوئیل، احتمال تداوم قاچاق این فرآورده وجود دارد. از سوی دیگر، به‌دلیل تحریم صادرات نفت ایران، انتظار می‌رود به هر میزان که از مصرف بنزین کاسته شود، دولت بتواند از محل مازاد تولید بنزین نسبت به مصرف آن، نسبت به صادرات آن به کشورهای همسایه اقدام و بخشی از کسری ناشی از افت درآمدهای نفتی‌اش را با صادرات بیشتر بنزین و حتی گازوئیل در ماه‌های آینده جبران کند.

بنزین سوپر سهمیه‌ای ممنوع
یکی از نکات سهمیه‌بندی جدید بنزین این است که کارت‌های سوخت صادر شده برای وسایل نقلیه، در نازل‌های مخصوص بنزین سوپر کارایی ندارد و رانندگان نمی‌توانند به ازای سهمیه خود بنزین سوپر خریداری کنند. در دوره‌های قبلی سهمیه‌بندی، تفاوتی در جنس سوخت وجود نداشت و مثلا یک خودروی شخصی با 60 لیتر سهمیه بنزین می‌توانست کل سهمیه خود را بنزین معمولی یا سوپر خریداری کند اما در این دوره چنین امکانی وجود ندارد. می‌توان گفت سهمیه‌بندی اخیر به‌راحتی توانسته مشکل کمبود بنزین سوپر را نیز مرتفع کند.

کارت جایگاه آزاد شد
محدود کردن میزان سوختگیری با کارت جایگاه یکی از شگردهایی بود که شرکت پخش فرآورده‌های نفتی برای وادار کردن مردم به استفاده از کارت سوخت شخصی اجرایی کرد. در این اقدام، به‌صورت پلکانی سقف مجاز دریافت بنزین از طریق کارت سوخت جایگاه از 60لیتر به 30و بعدا به 20لیتر کاهش یافت تا به قیمت معطل کردن مردم در پمپ‌بنزین، ضریب استفاده از کارت سوخت شخصی افزایش پیدا کند؛ با اعمال این محدودیت، رانندگان مجبور شدند برای پر کردن باک خودروی خود با کارت جایگاه، بیش از یک‌بار سوختگیری کنند و این مسئله به طولانی شدن صف ورودی جایگاه‌ها منجر شد. حالا اما، با سهمیه‌بندی و گران شدن بنزین، رانندگان می‌توانند در هر بار سوختگیری تا 60لیتر بنزین 3000تومانی دریافت کنند.

تفاوت اقدام دولت‌های روحانی و احمدی‌نژاد
دولت روحانی برخلاف دولت احمدی‌نژاد سیاست منطقی‌تری را به اجرا گذاشته است. از یک‌سو میزان افراد مشمول طرح حمایت معیشتی و واریزی به‌حساب افراد، نه همه مردم ایران، بلکه حداکثر 60میلیون نفر خواهد بود و 3دهک بالای درآمدی از طرح معیشت ملی محروم خواهند شد. از سوی دیگر دولت روحانی برای کاهش اثرات کسری بودجه بر نرخ تورم و به خطر انداختن معیشت، تصمیم گرفته برخلاف دولت محمود احمدی‌نژاد همه درآمد حاصل از محل افزایش قیمت بنزین را بین 18میلیون خانوار توزیع کند اما دولت پیشین به جای پرداخت 16هزار و 700تومان یارانه، 45هزار و 500تومان یارانه بین هر ایرانی توزیع کرد که نتیجه آن افزایش کسری بودجه دولت و تورم سنگین بود تا آنجا که در طول سال‌های گذشته از یک سو به‌دلیل بار تورم ناشی از کسری بودجه پنهان شده دولت از میزان قدرت خرید یارانه‌های نقدی کاسته شد و از سوی دیگر دولت ناچار شد علاوه بر اختصاص منابع ناشی از اصلاح قیمت حامل‌های انرژی، بخشی از منابع بودجه عمرانی را به پرداخت یارانه‌های نقدی اختصاص دهد. تفاوت دیگر بین دو دولت روحانی و احمدی‌نژاد را باید در مهار شوک‌های اولیه تورم در دولت سابق از طریق تشدید واردات کالاهای مصرفی و غیرضروری با اختصاص ارز ارزان جست‌وجو کرد، اما از بخت خوش یا بد، به‌دلیل وجود تحریم‌ها و افزایش نرخ ارز، راه بر دولت روحانی برای واردات کالاها از طریق ارز ارزان‌قیمت بسته است.

درآمد دولت از افزایش قیمت بنزین
میانگین مصرف روزانه بنزین در سال‌جاری 97میلیون لیتر برآورد می‌شود. درصورت افزایش قیمت و سهمیه‌بندی آن پیش‌بینی می‌شود دست‌کم مصرف روزانه بنزین در ایران به 90میلیون لیتر کاهش یابد. از سوی دیگر، سرانه مصرف روزانه خودروها و موتورسیکلت‌ها 4.85لیتر برآورد شده است. دولت تصمیم دارد فقط 2لیتر آن را در هرروز، با نرخ 1500تومان در اختیار شهروندان قرار دهد و مازاد بر آن، با نرخ 3هزار تومان به ازای هر لیتر  محاسبه خواهد شد. در یک تخمین اولیه، مجموع درآمد ناشی از افزایش قیمت بنزین 30هزار میلیارد خواهد بود. طبیعتا هرچه مردم از بنزین آزاد کمتری استفاده کنند، از رقم واریزی به‌حساب خزانه کاسته خواهد شد. براساس برخی برآوردها دولت در سال‌جاری با 76تا 100هزار میلیارد تومان کسری بودجه مواجه است که بخشی از این کسری بودجه ناشی از پرداخت یارانه بنزین است. پیش‌بینی می‌شود با سهمیه‌بندی و افزایش قیمت بنزین 30هزار میلیارد تومان در سال از این کسری بودجه کاسته شود. البته دولت می‌گوید ریالی از آن را خرج هزینه‌های جاری‌اش نمی‌کند اما از سوی دیگر این رقم از میزان یارانه‌های بنزینی دولت به مردم کم خواهد شد.

هزینه حاشیه‌نشینان
اثرگذاری گرانی بنزین بر هزینه حمل‌ونقل، مسئله انکارناپذیری است و حتی اگر تمهیداتی برای توزیع سوخت یارانه‌ای برای حمل‌ونقل عمومی مدنظر قرار بگیرد بازهم بخشی از گرانی بنزین به کرایه حمل سرریز می‌شود. این موضوع در داخل شهرها یک چالش برای مسافران محسوب می‌شود اما اثرگذاری آن برای کسانی که مسافرت روزمره آنها از حاشیه شهرها یا شهرهای جدید حومه کلانشهرها آغاز می‌شود به‌مراتب بیشتر است؛ زیرا ضعف حمل‌ونقل عمومی حومه‌ای شهرها و سهم بالای ناوگان حمل‌ونقل آزاد در این مسیرها باعث می‌شود سهم هزینه حمل‌ونقل در سبد هزینه‌ای ساکنان این محلات به‌مراتب نسبت به سایر شهروندان افزایش بیشتری را تجربه کند. این موضوع می‌تواند تا حدودی روی قیمت مسکن در این مناطق نیز اثرگذار باشد و با کاهش مشتریان سکونت در آنها، بازار را به سمت شکست منفی قیمت‌ها سوق دهد؛ موضوعی که باید منتظر ماند و اثر آن را در فصل جابه‌جایی یعنی تا 6‌ماه دیگر مشاهده کرد.

تاکسی‌های اینترنتی یارانه بنزین می­‌گیرند
افزایش هزینه سیروسفر بعد از جهش سنگین قیمت بنزین، به اصلی‌ترین چالش تاکسی‌های اینترنتی تبدیل شده و رانندگان این کسب‌وکارهای نوین را در منگنه گذاشته است. تاکنون برگ برنده این تاکسی‌ها، گردش مستمر در خیابان‌های شهر و سرویس‌دهی ارزان و سریع به مسافران بود؛ اما حالا که قیمت بنزین آزاد 3برابر شده و سهمیه‌ای هم برای این تاکسی‌ها تعیین نشده، دیگر قادر به سرویس‌دهی ارزان نخواهند بود زیرا رقبای سنتی آنها یعنی تاکسی‌ها و آژانس‌ها از سهمیه بنزین 1500تومانی استفاده می‌کنند. البته وزارت کشور در اطلاعیه‌های اخیر سهمیه‌بندی بنزین اعلام کرده براساس پیمایش تاکسی‌های اینترنتی، مابه‌التفاوت نرخ یارانه‌ای و آزاد سوخت آنها را در کارت اعتباری راننده شارژ خواهد کرد. پیرو این اطلاعیه، دیروز بزرگ‌ترین شرکت تاکسی اینترنتی کشور به رانندگان خود اعلام کرد فقط رانندگان فعال را مشمول این طرح می‌کند و اگر ماهانه 200کیلومتر یا بیشتر پیمایش داشته باشند، مابه‌التفاوت نرخ را به آنها می‌پردازد.

بار افزایش قیمت روی دوش ثروتمندان
طبق اعلام مرکز آمار ایران، در مهرماه امسال به‌طور میانگین 9.41درصد هزینه خانوارهای کشور به هزینه‌های حمل‌ونقل اختصاص داشته و تورم سالانه این بخش 44.8درصد بوده است. بر این اساس می‌توان انتظار داشت هرگونه تورمی که از محل گرانی بنزین به بخش حمل‌ونقل تحمیل شود، به‌طور میانگین یک‌دهم سبد هزینه‌ای خانوارها را مستقیماً تحت‌تأثیر قرار می‌دهد. از سوی دیگر محاسبه سهم هزینه حمل‌ونقل براساس دهک‌های هزینه‌ای نشان می‌دهد، سهم این هزینه در سبد دهک دهم یعنی ثروتمندترین قشر خانوارها 15درصد و در سبد هزینه دهک اول یعنی فقیرترین قشر 4.35درصد است. با توجه به این آمارها، می‌توان استنباط دولت را در اینکه گرانی بنزین بیشتر به زیان ثروتمندان است و فقرا از محل دریافت یارانه بیشترین نفع را می‌برند درست قلمداد کرد؛ اما وقتی تورم بنزین و حمل‌ونقل به سایر حوزه‌ها سرریز شود و مثلاً قیمت خوراکی‌ها نیز متورم شود، این طبقه فقیر جامعه خواهد بود که به‌سختی تنبیه می‌شود؛ چراکه سهم خوراکی‌ها در سبد هزینه دهک فقیر 43.3درصد و در سبد هزینه دهک ثروتمند فقط 17درصد است.

تناسب درآمد با قیمت بنزین
با وجود آنکه سطح قیمت بنزین در اغلب کشور‌های دنیا بیشتر از ایران است با این حال بررسی‌ها نشان می‌دهد میانگین درآمد ماهانه نیروی شاغل در ایران نسبت به بسیاری از کشور‌ها پایین‌تر است.
بررسی‌های آماری همشهری ازمیانگین درآمد ماهانه 100کشور دنیا نشان می‌دهد سطح درآمد ماهانه ایرانی‌ها چنانچه براساس دلار در مقایسه با سایر کشور‌ها محاسبه شود در زمره پایین‌ترین میزان در آمد‌ها در دنیاست. این اطلاعات نشان می‌دهد میانگین درآمد در ایران 325دلار و 14سنت در‌ماه معادل 3میلیون 700هزار تومان با احتساب قیمت دلار در بازار آزاد است. یعنی چنانچه درآمد ایرانی‌ها را با 100کشور دنیا مقایسه کنیم فقط درآمد ماهانه 11کشور شامل ارمنستان، کلمبیا، آذربایجان، تونس، فیلیپین، الجزایر، گرجستان، سریلانکا، پاکستان، مصر و نپال از ایران پایین‌تر است و میانگین در آمد ماهانه دست‌کم 90کشور از ایران بالاتر است.
به‌طور مثال هم‌اکنون میانگین درآمد ماهانه در عراق 568دلار و 85سنت است یعنی اینکه مقدار درآمد ماهانه عراقی‌ها 243دلار ازایران بیشتر است، با این حال با درنظر گرفتن قیمت هر لیتر بنزین در عراق به قیمت هر لیتر 63سنت با کل در آمد ماهانه یک عراقی می‌توان 903لیتر بنزین خرید درحالی‌که با توجه به اینکه میانگین قیمت هر لیتر بنزین در ایران کمتر از 30سنت است می‌توان با متوسط کل درآمد ماهانه 1100لیتر بنزین خریداری کرد. بهترین وضعیت را در میان کشور‌های منطقه عربستان دارد. درحالی‌که میانگین در آمد ماهانه در این کشور 1627دلار است قیمت هر لیتر بنزین 55سنت است یعنی در عربستان با کل این درآمد می‌توان نزدیک به 3هزار لیتر بنزین خریداری کرد. شرایط در کشور‌های توسعه یافته اروپایی و آمریکایی نیز تا حدودی مشابه است. به‌طور مثال در کشور فرانسه نیرو‌های شاغل با کل درآمد ماهانه می‌توانند 1265لیتر بنزین خریداری کنند.