کسی مقصر نیست!

پروفسور پرویزکردوانی
چهره ماندگار علمی

 گرمایی که در همه جای دنیا احساس می‌کنیم بر اثر دریافت نور خورشید و انعکاس آن به وسیله زمین است. درواقع نور خورشید مانند توپی که به زمین می‌خورد و بلند می‌شود، پس از برخورد با زمین هم حرارت آن را بالا می‌برد و هم با انعکاس آن موجب گرم‌شدن هوا می‌شود؛ بنابراین منبع گرما در اینجا زمین است و دست‌کم 85درصد از گرما به این ترتیب ایجاد می‌شود. اگر خورشید منبع مستقیم گرما بود و زمین در این میان نقشی نداشت، ما باید در نقاط مرتفع و قلل کوه‌ها احساس گرمای بیشتری می‌کردیم، در صورتی که عکس این موضوع درست است؛ آن هم به دلیل اینکه منبع اصلی گرما زمین است و در نقاط پست هوا گرم‌تر و در نقاط مرتفع هوا سردتر است. همین موجب می‌شود در بیشتر ایام سال زمین گرم‌تر از هوا باشد.
به این ترتیب، هوای سرد بالایی به سمت زمین می‌آید و با گرم و سبک‌شدن دوباره به بالا می‌رود و این چرخش، حرکت عمودی‌ هوا را در پی دارد که باعث پخش آلودگی‌ها می‌شود. اما در برخی از شهرها مثل تهران، موقعیت جغرافیایی سبب می‌شود در برخی از ماه‌های سال – بیشتر اواخر پاییز و اوایل زمستان – زمین سردتر از هوا شود. در چنین حالتی – که این روزها هم شاهد آنیم – هوا بین 2 سطح سرد، یعنی زمین و لایه‌های بالایی آن معلق می‌ماند و حرکت خود را از دست می‌دهد. به این ترتیب، پایداری هوا رخ می‌دهد. هوای ثابت شهرها لحظه به لحظه آلوده‌تر می‌شوند؛ چرا که به دلیل ساکن بودن از ذرات آلاینده آنها کم نمی‌شود اما دم به دم آلاینده‌ها آن را آلوده‌تر می‌کنند.
بنابراین بدون اینکه بر میزان منابع آلاینده‌ هوا افزوده شده باشد، هوا هر روز آلوده‌تر می‌شود؛ بی‌آنکه واقعا بتوان کسی را مقصر دانست. اگرچه وضعیت جغرافیایی مؤثرترین عامل در این زمینه است، با این حال در مواقعی که پایداری هوا وجود دارد باید تمام تلاشمان را به کار ببندیم تا آلودگی به حداقل برسد؛ چون راه دررویی ندارد. چاره کار هم وزیدن باد یا بارش باران است که اولی مفیدتر است؛ چون اگر باران ببارد بر اثر آمیخته‌شدن قطرات آن با سموم موجود در هوا سمی خواهد بود.
3 نکته دیگر در این باره وجود دارد که لازم است به آن اشاره کنیم. پایداری هوا و وارنگی آن مربوط به این سال‌ها نیست. به خاطر دارم در دهه20 هم در تهران چنین وضعی پیش آمد؛ البته در غیاب آلاینده‌ها هوا کمی مه‌آلود به نظر می‌رسید.
نکته دوم اینکه تعطیلی مدارس توجیه چندانی ندارد؛ چون دانش‌آموزانی که تعطیل می‌شوند، لزوما در خانه نمی‌مانند یا در کوچه مشغول بازی می‌شوند یا همراه خانواده به میهمانی می‌روند یا از سوی پدر یا مادر برای خرید بیرون فرستاده می‌شوند. اما در مدرسه گوش به فرمان معلمند و در کلاس می‌مانند؛ ضمن اینکه وقتی بچه‌ها تعطیل می‌شوند، پدران و مادران شاغل را گرفتار می‌کنند. سرویسی هم که آنها را می‌برد و برمی‌گرداند از فرصت پیش‌آمده برای مسافرکشی استفاده می‌کند.
نکته آخر اینکه قطعا با گرم‌شدن هوا و رفع آلودگی – البته پارسال این وضع را نداشتیم چون گرم‌شدن زمین باعث بی‌نظمی‌هایی در وقوع پدیده‌های زیست‌محیطی شده است – طرح مشکل و چاره‌اندیشی برای رفع آن نیز به فراموشی سپرده خواهد شد؛ درصورتی که اگر واقعا خواهان رفع کامل چنین مشکلاتی هستیم نباید مقطعی عمل کنیم، بلکه باید در تمام طول سال به فکر باشیم تا با کاهش آلاینده‌ها در چنین مواقعی آسیب کمتری ببینیم.