جنگل‌ها را بیابان می‌کنند

الهام مصدقی‌راد _ خبر‌نگار

32.5میلیون هکتار از اراضی کشور بیابانی هستند. ایران در زمره کشورهایی است که روند بیابانزایی سریعی داشته و در سال‌های اخیر بر شتاب آن افزوده شده است. این روند شدت یافته و مورد هشدار سازمان ملل قرار گرفته است. به جز میزان کنونی وسعت اراضی بیابانی، 100میلیون هکتار دیگر از اراضی کشور هم در معرض بیابانی‌شدن قرار گرفته است. مناطقی که هم‌اکنون در فهرست بیابان‌ها جای گرفته یا در معرض سریع بیابانی‌شدن در آینده نزدیک قرار گرفته‌اند، تنها در استان‌های خشک و کم‌بارش قرار ندارند.
جنگل‌های زاگرسی و جنگل‌های شمال کشور هم سهمی از بیابانزایی را به‌خود اختصاص داده‌اند که اگر اقدام جدی برای حفظ آنها صورت نگیرد، سیر قهقرایی را به سرعت طی می‌کنند و در آینده نه‌چندان دور اثری از این مناطق سبز برجای نخواهد ماند. کاهش فعالیت بیولوژیک در یک منطقه، تعریفی است که برای بیابانی‌شدن به‌کار می‌رود.

فرهاد سرداری، مدیرکل دفتر امور بیابان سازمان جنگل‌ها به همشهری می‌گوید: «کاهش فعالیت بیولوژیک در رویشگاه‌های جنگلی نیز رخ می‌دهد و هم‌اکنون رویشگاه‌های زاگرسی درحال بیابانی‌شدن هستند.» 
آنچه اکنون مدیرکل امور بیابان سازمان جنگل‌ها از آن سخن گفته است، حدود 10سال قبل رئیس وقت انجمن علمی جنگلبانی ایران نسبت به آن هشدار داده بود.
هادی کیادلیری سال‌89 در گفت‌وگو با همشهری از روند خشکیدگی و بیابانی‌شدن جنگل‌های زاگرسی و در معرض خطر قرار‌گرفتن جنگل‌های هیرکانی خبر داد و گفت: «بسیاری از گونه‌های منحصر‌به‌فرد کشور مانند بلوط بلند مازو در مازندران، شاه‌بلوط در گیلان، بلوط‌های یاسوج، ‌ایلام، شیراز و مشگین‌شهر به‌صورت یکدست در حال خشک‌شدن است. اسفبارتر اینکه رویشگاه‌های زاگرسی کشور در حال تبدیل‌شدن به بیابان و رویشگاه‌های هیرکانی در حال تبدیل‌شدن به جنگل‌های زاگرسی است.» 
اما آنچه آن زمان این استاد دانشگاه از آن به‌عنوان «هشدار» یاد کرده بود، حالا تبدیل به یک «بحران» شده ‌و هم‌اکنون بخشی از جنگل‌های کشور به‌ویژه جنگل‌های زاگرسی به بیابان تبدیل شده‌اند. هادی کیادلیری حالا پس از گذشت 10سال از هشدار اولیه خود نسبت به بیابانی شدن مناطق جنگلی ایران، در گفت‌وگو با روزنامه همشهری، به خشکیدگی یک میلیون و 500هزار هکتار از وسعت 6میلیون هکتاری جنگل‌های زاگرسی اشاره کرده است. او می‌گوید: «بلوط ایرانی گونه خاص جنگل‌های زاگرسی است. وقتی این گونه آسیب ببیند و از بین برود، یعنی شرایط برای دیگر گونه‌ها نیز نامناسب است. در جنگل‌های هیرکانی نیز همین وضع وجود دارد. گونه‌های کلیدی و بومی این جنگل‌ها دچار نابودی شده‌اند و مطمئنا شرایط زیست برای دیگر گونه‌ها نیز مهیا نخواهد بود.» 

جنگل‌ها توان ترمیم را از دست داده‌اند
کیادلیری سال‌89 از مرگ گونه‌های گیاهی در جنگل‌های هیرکانی و زاگرسی خبر داده بود، اما به گفته خودش آنچه اکنون رخ داده است «مرگ دسته‌جمعی» یا به بیانی دیگر «مرگ اکوسیستم» است؛ اتفاقی که عوامل متعددی در بروز آن دخیل بوده و فاکتورهایی همچون تغییر اقلیم و خشکسالی هم بر آن افزوده است. بخشی از جنگل‌های هیرکانی را تغییر کاربری اراضی، ویلاسازی و بهره‌برداری چوب از جنگل نابود کرد. جنگل‌های زاگرسی را نیز فعالیت‌های کشاورزی، دامداری گسترده در دل جنگل و توسعه کشاورزی در زیراشکوب درختان به نابودی کشاند. حالا به گفته عضو هیأت علمی دانشگاه علوم و تحقیقات، بخشی از این جنگل‌ها اگرچه برگشت‌پذیر هستند، اما بخشی دیگر قابل بازگشت نخواهند بود.
کیادلیری می‌گوید: «طرح تنفس جنگل، اقدام مثبتی برای جنگل‌های شمال بود، چون در این مدت برخی عوامل تهدید را کنترل کرد و فشار بر جنگل را کاهش داد. اما اجرای چنین اقداماتی در جنگل‌های زاگرسی با سختی بسیار همراه است. این جنگل‌ها با معیشت مردم گره خورده‌اند و احیای دوباره آنها نیازمند وقت و هزینه بسیار است.»‌

تخریبی که در جنگل‌های کشور طی سال‌ها رخ داد، اکوسیستم آنها را با تغییر جدی روبه‌رو کرد. به‌گفته کیادلیری، «جنگل توان ترمیم خودش را از دست داده.» رئیس سابق انجمن علمی جنگلبانی ایران تأکید دارد: جنگل‌های زاگرسی از نظر مرگ اکوسیستم بسیار جلوتر از جنگل هیرکانی است و اگر اقدام عاجل برای جنگل‌های شمال انجام نشود، آنها نیز از بین خواهند رفت. اومی‌گوید: «اکوسیستم جنگل، تنها درخت نیست. حیات‌وحش نقش بسیار مهمی در اکوسیستم دارد. اما با روند تخریب جنگل‌ها حیات وحش نیز آسیب دیده است. این درحالی است که همین حیات وحش و حتی کوچک‌ترین گونه‌های حشرات در جنگل، باعث بقا‌ و تداوم حیات جنگل می‌شوند.»  او تأکید می‌کند که اگر روند مرگ اکوسیستم جنگلی در کشور تداوم داشته باشد و اقدامی برای جلوگیری از مرگ جنگل‌های کشور انجام نشود، تمام اکوسیستم جنگلی از دست می‌رود و کشور با سرعت بیشتری به سمت بیابانی‌شدن پیش خواهد‌رفت. 

پیشرفت بیابان در شمال ایران

براساس بررسی‌های انجام‌شده، استان‌های مازندران، گیلان و گلستان سهمی از وسعت کنونی بیابان‌های کشور را از 26هکتار تا بیش از 1700هکتار به‌خود اختصاص داده‌اند.هادی کیادلیری، مدیرگروه جنگل، مرتع و آبخیز دانشگاه علوم و تحقیقات می‌گوید: «گاهی اوقات در ارتفاعات شمال کشور در زمان وزیدن باد، گردوخاک بلند می‌شود و دلیل آن چرای شدید در برخی از این نقاط جنگلی است. بخشی از استان گلستان نیز به‌ویژه از سمت شرق در حال بیابانی‌شدن است. بارندگی در این منطقه کم بوده و برخی گونه‌ها به‌صورت دسته‌جمعی در حال خشک‌شدن هستند. به‌عنوان مثال، ممرز که ‌30درصد جنگل‌های شمال کشور را به‌خود اختصاص داده، از سمت گرگان در حال خشکیدن است.»  رضا شهبازی، مدیرکل دفتر مخاطرات زمین‌شناسی نیز در گفت‌وگو با همشهری با اشاره به فرونشست دشت گرگان می‌گوید: یکی از دشت‌های بزرگ کشاورزی به‌دلیل گسترش فعالیت‌ها و حفر چاه‌های متعدد و خالی‌شدن آبخوان‌ها دچار فرونشست شده که این موضوع مهر تأییدی بر افزایش بیابانزایی در مناطقی از شمال کشور است.