خلئی که به هر بهایی پرمی‌شود

علیرضا شریفی یزدی_روانشناس اجتماعی و جامعه شناس


وجود شخصیت‌های قلابی که با کلاهبرداری اقدام به فریب دیگران می‌کنند تا منفعتی کسب کنند، به‌طور عمومی و کلی در همه ادوار تاریخ و در همه جوامع دیده شده و طبیعتا دیده هم خواهد شد. اما آن چیزی که در کشور ما بیش از هر مسئله‌ای جلب نظر می‌کند افزایش چنین گروه‌هایی است که موجب شده‌اند تا جوی متفاوت و نادرست بر فضای جامعه حاکم شود. علت افزایش و گرایش به سمت وارونگی هویت و تقلب در شخصیت، مربوط به فراگیرشدن فضاهای مجازی و مانوس‌شدن غیرطبیعی کاربران و اعتماد بیش از حد به جو حاکم بر آن است؛ چراکه شبکه‌های اجتماعی این امکان را داده‌اند که افراد خارج از دستگاه‌ها و رسانه‌های رسمی، بتوانند خودشان را در هر قالبی بدون هیچ کنترل، فیلتر و احراز هویتی عرضه کنند؛ آن هم در اشکال مختلف و دیگران هم به راحتی اعتماد می‌کنند و اینگونه فضا برای عرضه هرگونه تقلبی فراهم است چون در چنین فضایی یک رابطه مشخصی وجود ندارد.
زمانی که ما با افزایش شخصیت‌های قلابی و غیرواقعی مواجه هستیم نشان می‌دهد که سواد رسانه مردم پایین مانده و تلاشی در جهت بالابردن آگاهی انجام نشده. باید به این نکته نیز اشاره کنم که داشتن سواد رسانه ارتباطی به تحصیلات آکادمیک ندارد. درست است که ما در این زمینه رشد بسیار کرده‌ایم اما در زمینه رسانه، سواد زیادی نداریم و همین عامل است که مقدمات فریب‌خوردن‌ها توسط کلاهبرداران را فراهم کرده. از سوی دیگر حاکم‌بودن چنین جوی نشان از عطش جامعه دارد؛ چرا که افزایش شخصیت‌های قلابی نشان می‌دهد جامعه یکسری نیازها دارد که از طریق مراجع رسمی و ذی‌صلاح به‌طور کافی و به اندازه، پاسخ داده نمی‌شود. در نتیجه راه برای سوداگران و کلاهبرداران باز می‌شود تا از این خلأ به نفع خود در اشکال مختلف سوءاستفاده کنند که در حوزه‌های مختلف پزشکی، اقتصاد، هنر و جعل مدرک به وفور شاهد این مسئله هستیم. فریب خوردن از شخصیت‌های قلابی در زمینه‌های معرفتی، اقتصادی و قدرتی نشان‌دهنده نوعی آسیب اجتماعی است که به‌نظر می‌آید جامعه این روزها در آن از حد نرمال و سبز عبور کرده و به مرحله زرد و گاهی قرمز رسیده. بزرگ‌ترین و بدترین پیامد این موضوع کاهش اعتماد عمومی است؛ اعتمادی که مرکز ثقل سرمایه اجتماعی است و کاهش آن به‌طور مستقیم روی سرمایه فرهنگی، اقتصادی و سرمایه نمادین جامعه اثر منفی می‌گذارد و به همین راحتی قابل جبران نیست. اگر سرمایه اقتصادی کاهش یابد می‌توان بعد از مدتی با تمهیدات کوتاه‌مدت و میان‌مدت، با جذب سرمایه و سرمایه‌گذاری‌هایی آن را تا حد زیادی جبران کرد اما زمانی که سرمایه اجتماعی جامعه‌ای کم شود سال‌های بسیار طولانی زمان لازم است تا دوباره بازگردد. بنابراین زمانی که اعتماد عمومی خدشه‌دار شود بازگرداندن آن در کوتاه‌مدت به هیچ عنوان امکان‌پذیر نیست.
 بنابراین برای جلوگیری از این آسیب، باید عوامل زمینه‌ساز افزایش شخصیت‌های قلابی در جامعه را شناسایی کنیم، خلأها را بشناسیم و در راستای پرکردن آنها در مسیر درست حرکت کنیم. مسئولان ذی‌ربط هم باید برنامه روشن، مشخص و جامعی در کوتاه‌مدت و میان‌مدت داشته باشند تا بتوان بخشی از آسیب‌ها را از بین برد؛ چرا که قرار نیست به‌طور کامل ریشه‌کن شود و این کار ناشدنی است. در همه زمان‌ها و همه جوامع وجود داشته و دارد اما باید از افزایش آن جلوگیری کرد.