چالش تازه در احیای دریاچه ارومیه

زهرا رفیعی _ خبر‌نگار

خاک‌های حاصلخیز  در حال از دست رفتن است، ولی سیاست‌های کلان متمرکز بر مدیریت منابع آبی است. کاهش 40درصدی مصرف آب در حوضه آبریز دریاچه ارومیه از اهداف ستاد احیای این دریاچه است. راهکارهای اجرا شده برای رسیدن به این هدف عموما متمرکز بر تغییر الگوی کشت و نحوه آبیاری است.

 فراهم شدن آب در ماه‌های اخیر که ناشی از افزایش بارندگی در بهار و اجرای برنامه‌های کاهش 40درصدی مصرف آب بود به همراه سیاست‌های تبلیغاتی که به مردم نوید پایان خشکسالی و ورود به دوره ترسالی می‌داد، باعث شد کشاورزان با خیال راحت آب برای محصولات جدید استفاده کنند. رشد نهال‌کاری در ماه‌های اخیر و گسترش سطح زیرکشت از عوارضی است که فرهاد سرخوش، رئیس دفتر استانی ستاد احیای دریاچه ارومیه در آذربایجان غربی از آن به‌عنوان چالش جدید ستاد احیای دریاچه ارومیه یاد می‌کند. او در گفت‌وگو با همشهری گفت: نهال‌کاری امسال توسعه یافته درحالی‌که براساس مصوبه هیأت دولت توسعه اراضی ممنوع است. توسعه سطح زیرکشت به‌معنای مصرف آب بیشتر است. مذاکرات ما با جهادکشاورزی و آب منطقه‌ای برای معرفی متخلفان به قوه‌قضاییه است و در تلاش هستیم هیچ‌گونه حقابه جدید به متخلفان داده نشود. توسعه کشاورزی در این حوضه آبریز به‌معنای صرف حقابه دریاچه ارومیه است.

وی با اشاره به اینکه ستاد به‌دنبال نظارت بر حقابه دریاچه ارومیه است گفت: داده‌های ستاد در مورد آب موجود در استان به اندازه‌ای است که می‌توان فهمید در کجا آب دزدی می‌شود. سازه‌های هیدرو متری و پیزومتری آب‌های رو و زیرزمینی را نظارت کامل می‌کند. برداشت غیرمجاز و شبانه از چاه‌ها نیز قابل رصد است. تلاش ستاد بر پایش و نظارت مداوم است. اگر ستاد احیا تعطیل شود، در عرض یکی، دو سال دوباره شرایط وخیم خواهد شد. چون کشاورز به‌دنبال مصرف حداکثری از منابع آبی است. کشاورز در مورد سطح زیرکشت قانع نیست و همه تلاش خود را می‌کند تا بیشتر سود کند.

فرایند کاهش مصرف 40درصدی آب در حوضه آبریز، کند و تدریجی و زمانی موفقیت آمیز است که سطح زیرکشت نیز کاهش یابد. اما به گفته مسعود تجریشی، مدیر دفتر برنامه‌ریزی و تلفیق ستاد احیای دریاچه ارومیه امسال کشاورزان 15هزار هکتار به اراضی زیرکشت اضافه کرده‌اند. او در نشست تخصصی نقد و بررسی عملکرد ستاد دریاچه ارومیه، درباره کاهش 40درصدی مصرف آب در این حوضه آبریز گفت: مطالعات نهادهای علمی مرتبط با این ستاد نشان می‌دهد که این کار شدنی است. هم‌اکنون در سد حسنلو توانسته‌ایم 65درصد مصرف آب را در بخش کشاورزی کم کنیم. در سال گذشته به‌طور متوسط 29درصد از پایاب در بخش کشاورزی بدون ایجاد مشکل اجتماعی کم کرده‌ایم. این تلاش جمعی است.
وی با اشاره به افزایش یک متری تراز اکولوژیک دریاچه ارومیه نسبت به سال قبل گفت: دولت با وجود کمبودها، بودجه خوبی برای این منظور اختصاص داده است و تلاش می‌کنیم با افزایش سطح دریاچه، کانون‌های ریزگرد کنترل شود. تغییر الگوی کشت و کاهش سطح زیرکشت محل اختلاف سازمان محیط‌زیست و وزارت جهادکشاورزی است. عباس کشاورز، معاون وزیر کشاورزی معتقد است که با افزایش کشت زمینه صادرات محصولات فراهم می‌شود. او در این نشست تخصصی گفت: نباید فراوانی تولید را یک ضعف بدانیم بلکه باید آن را به‌عنوان یک ظرفیت دانسته و موجبات صادرات و مدیریت مصرف را فراهم کنیم. برای کاهش هدر رفت محصولات تولیدی کشاورزی نیز باید مشکل صنایع و تجارت را حل و بازار را مدیریت کنیم.
به گفته او، محصول سیب در آذربایجان غربی یک محصول دارای پتانسیل است و ستاد احیای دریاچه ارومیه هیچ‌گونه پیشنهادی برای کاهش تولید این محصول ندارد. تنها پیشنهاد کاهش مصرف آب با استفاده از تکنولوژی‌های مدرن را دارد تا در کنار داشتن باغ پربازده به حفظ دریاچه ارومیه نیز کمک شود.

او با ارائه چند استراتژی پیشنهادی برای تغییر الگوی کشت در منطقه گفت: برای احیای دریاچه ارومیه، 70درصد از تولید محصولات گوجه فرنگی و خیار که یک محصول پرآب بر است، باید به‌صورت گلخانه‌ای کشت شوند. 80درصد سطح اراضی باغی و زراعی آذربایجان غربی نیز به کشت محصولات یونجه، سیب، انگور، گندم و چغندر اختصاص دارد.
وی با اشاره به مخالفت‌های خود برای انتقال آب بین حوضه‌ای به‌خصوص انتقال آب خزر به ارومیه گفت: هر حوزه آبریز باید خودش آب مورد نیاز را تامین کند و به جز شرب به‌دلیل ملاحظات زیست‌محیطی نباید آب بین حوضه‌ای برای کشاورزی و صنعت جابه‌جا شود. پیشنهاد اول من برای احیای دریاچه ارومیه این بود که طی دو یا سه سال زراعت در حوضه دریاچه ارومیه را متوقف کنیم. تولید کشاورزی ارومیه بیش از ۸۰۰، ۹۰۰ میلیون دلار نیست اما نجات جمعیت، پایداری سرزمین و ارزش‌های سیاسی به لحاظ اینکه ارومیه شهری مرزی است، قابل مقایسه با این هزینه نیست اما پیشنهاد من پذیرفته نشد. در ارومیه بین 400تا 450هزار هکتار از اراضی تحت انواع کشت قرار گرفته است. برای این مناطق باید محصولات کشاورزی به 3 دسته بدون محدودیت کاشت مانند گندم با محدودیت نسبی مانند لوبیا، گوجه، توتون، محصولات باغی و محدودیت صرف مانند سیب و برنج تقسیم شود. هم‌اکنون 31.5درصد از اراضی زیرکشت یونجه، 16.6درصد سیب، 23درصد گندم، 8.15درصد چغندرقند و 7.72درصد انگور است و این موارد حدود 80درصد از آب حوضه را به‌خود اختصاص داده است. سیاست تغییر الگوی کشت مربوط به این محصولات است.سرانه زمین برای افراد بسیار کم است. همچنین موضوعاتی همچون شغل جایگزین، درآمد و معیشت به‌ویژه در آذربایجان غربی که صنعت رشد چندانی نداشته، بسیار مهم است. به گفته عباس کشاورز، معاون وزیر جهادکشاورزی، باید به سمت افزایش بهره‌وری و کشت گلخانه‌ای برای برخی محصولات حرکت کنیم. همچنین آبیاری یونجه، سیب، گلابی، انگور و چغندر باید به‌صورت میکرو انجام شود و گیاهانی مانند کینوا، گل محمدی و گیاهان دارویی کم‌آب‌بر جایگزین شود.