تاریخ در دل جمعه‌مسجد اردبیل

جمعه مسجد اردبیل در شمال شرقی این شهر به استناد مطالعات صورت‌گرفته اسرار پنهان بسیاری را در محوطه پیرامونی خود از وقایع تاریخی ایران در ۲ هزار سال اخیر عیان می‌سازد. به گزارش تسنیم، جمعه‌مسجد اردبیل تا چندی پیش در حد برپایی نماز اهالی کوچه‌های پیرامون آن محدود مانده بود. مسجدی که اهالی می‌گویند قدیمی‌ترین بنای تاریخی شهر اردبیل است. گروهی معتقدند این مسجد بر آتشگاه بنا شده و در برهه‌ای که آتشگاه‌ها به مسجد تبدیل می‌شده، جمعه‌مسجد نیز در این تحولات سهم داشته است. 

گروهی بر این باورند که بنای اصلی مسجد به مراتب بزرگ‌تر از بنای فعلی است. تمامی گمانه‌ها و حدس‌هایی که پیرامون بنا شکل گرفته بود در طول دهه‌ها به خرافات و اظهار نظرهای غیرکارشناسی نیز آمیخته شد. ضعف مطالعات موجب شده بود اظهار نظرهایی از جمله وجود گنج در این محوطه باستانی شدت گیرد. وجود قبرستان در کنار مسجد نیز به شائبه‌ ارواح و دیگر اظهار نظرهای خرافی دامن می‌زد. 

با وجود این‌که جمعه‌مسجد یکی از بناهای تاریخی مهم کشور محسوب می‌شود، تا چندی پیش به حال خود رها شده و نه‌تنها مطالعه جامعی به خود ندیده بود بلکه کاوش‌های گسترده در آن نشان داد به واقع گنجی از یافته‌های تاریخی و معماری ایران‌زمین در آن مدفون شده و حتی وضعیت ظاهری آن نیز به درستی نگهداری نمی‌شد. 


درخشش نام اردبیل در عصر ساسانی

اهمیت این بنای تاریخی مجموعه وسیعی از کاوش را پیرامون آن رقم زد تا جایی که با اخذ مجوز از پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری کشور، کاوش در وسعت 10 در 10 متر آغاز شد. به گفته معاون میراث فرهنگی کشور این کاوش در چنین وسعتی کم‌نظیر بوده و توانسته بسیاری از ابعاد گذشته تاریخی اردبیل را نیز واکاوی کند. 

«محمدحسن طالبیان» در بازدید از روند کاوش این بنای تاریخی بیان کرد: این گمانه وجود داشت که آثار دوره ساسانی و اشکانی در جمعه‌مسجد وجود دارد که کاوش‌ها نیز این مهم را تأیید کرده است. اما چرا آثار دوره ساسانی و اشکانی دارای اهمیت است و در کاوش‌ها به عنوان یکی از دستاوردهای مهم باستان‌شناسی محسوب می‌شود. 

رئیس هیات کاوش جمعه‌مسجد اردبیل در این باره گفت: نام شهر اردبیل در عصر ساسانی مخصوصاً دوره‌های پادشاهی اردشیر، فیروز، بهرام، انوشیروان و هرمزد به کرات برده می‌شود. حتی یکی از بزرگ‌ترین آتشکده‌های این دوره یعنی انوشیروان در تجدید بنای شهر اردبیل در این شهر قرار داشت. 

«حسن یوسفی» افزود: نام اردبیل در منظومه معروف ویس و رامین از داستان‌های عصر اشکانی فخرالدین اسعد گرگانی، داستان‌سرای نیمه اول نخست سده‌ پنجم هجری، نیز دیده می‌شود. در دوره اشکانیان و 400 سال پیش از ساسانی‌ها از جمله مراکز مهم و حساس در جغرافیای سیاسی و طبیعی اشکانیان بوده است. به گفته یوسفی این اطلاعات محدود ولی ارزشمند تنها آگاهی محققان از تاریخ اردبیل در دوره‌های قبل از اسلام به‌ویژه اشکانی و ساسانی قبل از شروع تحقیقات باستان‌شناسی در تابستان و پاییز سال جاری بود. 


یافته‌هایی جدید از هویت کهن اردبیل

یوسفی بیان کرد: با تداوم تحقیقات میدانی در بخشی از بافت کهن شهر اردبیل اطلاعات نوینی از حیات اجتماعی و فرهنگی شهر و سیر تحول معماری آن به دست آمده است. آثار بازیافته حاصل از کاوش‌های باستان‌شناختی در محوطه تاریخی مسجد جمعه بر جایگاه شهر و ساکنان آن در منازعات بیش از 800 ساله ایران و روم در 2 دوره اشکانی و ساسانی دلالت دارد. 

وی افزود: آثار مکشوفه تصویری مستند از حیات اجتماعی و فرهنگی شهر اردبیل و هویت تاریخی این شهر در بخشی از بافت کهن در تپه جمعه‌مسجد اردبیل به روی محققان و علاقه‌مندان تاریخ شهر اردبیل گشوده است. رئیس هیات کاوش جمعه‌مسجد تاکید کرد: بقایای مادی مکشوفه از این تحقیقات شامل آثار معماری استقراری متعلق به دوره‌های اشکانی و ساسانی و مواد فرهنگی، تاریخی منتسب به این دوره‌هاست. 


مطالعات نیازمند تداوم است

هرچند منابع و اسناد مکتوب تاریخی در نوشته سخنوران بزرگ ایرانی و گفته‌های مورخان و جغرافی‌نگاران خارجی مورد استناد محققان معاصر قرار گرفته با تحقیقات نوین باستان‌شناختی در تپه باستانی مسجد جمعه گفته‌های کلی مورخان درباره تاریخ اردبیل با جزئیات بیشتر با کلنگ کاوشگران این محوطه باستانی بازیابی شد. باستان‌شناس اردبیلی معتقد است این‌که محوطه مورد کاوش در محدوده فعلی شهر اردبیل در دوره‌های اشکانی و ساسانی چه کاربستی داشته و در پهنه‌ دشت اردبیل چه ارتباطی با دیگر بخش‌های کهن شهر اردبیل ایفا می‌کرده، مستلزم تحقیقات بیشتر و تکمیل مطالعات میدانی است. 

یوسفی اظهار کرد: بعید نیست این بخش شهر به عنوان قسمت شرقی شهر اردبیل و در گوشه شرقی آن شاهرگ ارتباطی آن در 2 دوره یادشده و تداوم آن تا عصر اسلامی بوده باشد. رئیس هیات کاوش جمعه‌مسجد اردبیل افزود: با تکیه بر مطالعات مقدماتی‌تطبیقی باستان‌شناختی شهرنشینی ایران در اعصار مورد نظر بعید نیست این بخش از شهر که در زیر انباشتی از خاک از نظرها مخفی است با حصار خشت و چینه و معماری دفاعی و خندق‌های مخفی محاط پیرامون 4 گوشه محوطه ساکنان قلعه‌شهر اردبیل حفاظت می‌کرده است. 

وی با بیان این‌که همه این فرضیه‌ها با تداوم مطالعات باستان‌شناسی به اثبات خواهند رسید، عنوان کرد: به هر حال داده‌های باستان‌شناختی ارزش مطالعاتی این محوطه به عنوان یکی از قدیمی‌ترین و بزرگ‌ترین مساجد در تاریخ معماری ایران را نشان می‌دهد. 


محوطه‌های کاوش جاذبه‌های گردشگری مناطق هستند

باور بر این است با ادامه تحقیقات باستان‌شناختی و بازنگری گذشته شهر، برگ‌های گمشده و پراکنده و به هم ریخته تاریخ فرهنگ و تمدن شهر که در گوشه‌های مختلف شهر در تلی از خاک پوشیده شده است بازیابی و هویت تاریخی نیاکان این کهن‌بوم برای نسل کنونی و آیندگان و محققان روشن خواهد شد. در عین حال مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع ‌دستی استان اردبیل معتقد است هر محوطه کاوشی می‌تواند به عنوان جاذبه گردشگری در منطقه قلمداد شود. 

«نادر فلاحی» تاکید کرد: در استان اردبیل 9 کاوش باستان‌شناسی طی یک سال اخیر انجام شده و به نوعی بیشترین میزان کاوش‌ها در تاریخ باستان‌شناسی این استان است. برخی کاوش‌ها با هدف مطالعه مناطق و برخی با هدف احیای آثار تاریخی انجام شده است و از جمله کاوش‌های شاخص کشور در محوطه باستانی جمعه‌مسجد است. 

فلاحی افزود: به منظور اطلاع‌رسانی گسترده به مردم و جلب مشارکت همگانی زمینه‌ای فراهم شده تا محوطه‌های کاوش مورد بازدید قرار گیرد. به گفته فلاحی این امکان موجب می‌‌شود شهروندان و گردشگران با آثار تاریخی و باستانی آشنا شوند و به نوعی به اهمیت صیانت از آثار تاریخی پی ببرند. وی با بیان این‌که در جمعه‌مسجد نیز بعد از اتمام کاوش‌ها، عملیات حفاظت و صیانت از محوطه اجرا می‌شود، عنوان کرد: در صورت حمایت وزارت میراث فرهنگی آماده تداوم مطالعات و تعریف کاربری‌های جدید پیرامون سایت باستانی هستیم. 

کاوش در جمعه‌مسجد یا مسجد عتیق اردبیل همچنان ادامه دارد. باستان‌شناسان خود در حیرت از وجود لایه‌هایی از حیات، استمرار و مرگ سلسله‌های تاریخی مختلف در این منطقه هستند. اردبیل که امروز شاهد آثاری با بیش از 2 هزار سال قدمت است، دفتر تاریخی است که فعلاً به شکل مطلوب و کافی تورق نشده و همچنان توجه به آن ضروری است.


جمعه‌مسجد اردبیل؛ همنشینی مسجد و آتشکده

جمعه‌مسجد اردبیل از قدیمی‌ترین مساجد ایران است که بازمانده معماری ایرانی‌اسلامی در اردبیل است. مسجد جمعه اردبیل در محله پیرشمس‌الدین اردبیل قرار دارد. این بنای تاریخی در کنار آتشکده‌ای که مربوط به دوره اشکانی است، قرار گرفته. ساختمان قبلی مسجد که آتشکده بوده، حیات، ایوان و طاق باشکوهی داشته که در حمله مغول در سال ۶۲۰ هجری‌قمری از بین رفته است. 

در حدود سال ۶۵۰ هجری‌قمری این بنا مجدداً بازسازی شده است. در حال حاضر، ساختمان اصلی مسجد از بین رفته و فقط بخشی از آن باقی مانده است. ساختمان اصلی جمعه‌مسجد اردبیل، در حال حاضر از بین رفته است و آنچه از بنای مسجد باقی مانده، صرفاً گنبدخانه و ایوان مسجد بزرگ را تشکیل داده است.