زیر سقف آسمان

نیلوفر ذوالفقاری

همه ما بارها با نگاه به آسمان شب، شیفته شکوه و زیبایی پررمز و راز آن شده‌ایم. خیلی وقت‌ها هم به درخشش ستاره‌ها خیره شده‌ایم و به سؤالاتی فکر کرده‌ایم که درباره کهکشان و دنیای مرموزش در ذهن داریم اما هرگز سراغ پاسخی برای آنها نرفته‌ایم. اگر شما هم از آن دسته افرادی هستید که خبرهای دنیای نجوم را با علاقه دنبال می‌کنید و از کودکی به ستاره‌ها و سیاره‌ها توجه  داشته‌اید، یادگیری قدم به قدم این علم به زبان ساده حتما برایتان جذاب است. این هفته امید مهدوی- پژوهشگر نجوم- راهنمای ما شده تا اطلاعات اولیه و مفیدی از آسمان و هر آنچه در کهکشان‌های بی‌انتها اتفاق می‌افتد به دست بیاوریم.

    علم نجوم چیست؟
قبل از هرچیز باید بدانیم پژوهشگران نجوم درباره چه علمی با ما حرف می‌زنند. اخترشناسی یا نجوم علمی است که به بررسی موقعیت، تغییرات، حرکت و ویژگی‌های فیزیکی و شیمیایی «پدیده‌های آسمانی» از جمله ستاره‌ها، سیاره‌ها، دنباله‌دارها و کهکشان‌ها می‌پردازد. منشأ و ریشه همه این پدیده‌ها در خارج از جو زمین است. در گذشته، در زبان فارسی میانه، از کلمه «کونداگیه» برای اشاره به چیزی که امروزه ما نجوم می‌نامیم، استفاده می‌شد. نجوم نه تنها در دنیا همیشه مورد توجه بوده بلکه در کشور خودمان هم از گذشته تا به حال محققان زیادی داشته که بعضی از آنها تنها علاقه‌مند به این رشته بوده و بعضی به دانشمندان بزرگی در این علم تبدیل شده‌اند. نجوم مطالعه مواد است و مقدمه‌ای است درباره فرایند به وجود آمدن آنچه در آن سوی جو زمین وجود دارد که این جهان، آسمان و گوی آسمان را از اتم‌های کوچک تا آسمان وسیع شامل می‌شود. منجمان اجرام آسمانی مانند سیارات، ستاره‌ها، ستاره‌های دنباله‌دار، کهکشان‌ها، سحابی‌ها و مواد بین کهکشان‌ها را مطالعه می‌کنند. آنها چگونگی تشکیل شدن هر کدام را مشخص می‌کنند و اینکه چگونه بر یکدیگر تاثیر می‌گذارند و چه اتفاقی ممکن است برای آنها بیفتد.
بخشی از جهان ما، زمین و آنچه در آن اتفاق می‌افتد اخترشناسی را شامل می‌شود، در واقع زمین آزمایشگاه ماست و هرچه که درباره جهان می‌دانیم از آنچه از زمین می‌توانیم ببینیم، در‌یابیم یا تصور کنیم سرچشمه گرفته است.




    رمز و راز آسمان
از همان روزها که هنوز خبری از علم نجوم نبود، آسمان و پدیده‌هایش برای مردم جذابیت داشت. در گذشته مردم با مشاهده آسمان شب و شگفتی‌های آن متحیر شده و درباره آن داستان‌پردازی می‌کردند. از میان یک دسته از ستارگان کنار هم اشکال بامعنی می‌ساختند و برای آنها نام انتخاب می‌کردند و حتی به آنها مقام خدایی می‌دادند. همه‌چیز به تخیل و خلاقیت بستگی داشت و نه به پایه‌های علمی. بشر از همان آغاز هر وقت که به بالا نگاه کرده، آسمان را دیده است که همیشه با مسائلی ظاهرا ناسنجیدنی در برابرش قرار داشته و همواره او را برای حل اسرارش به چالش طلبیده است. انسان در برهه‌ای، واکنش خود را به صورت جادو و اسطوره بیان کرد و این واکنش در هنر، ادبیات و ادیان جهانی تجلی یافت. او در مرحله‌ای دیگر کوشید تا برای پدیده‌های آسمانی- که آنها را به مدد حواسش درمی‌یافت- توضیحی علمی فراهم آورد و این توضیحات موضوع علم نجوم هستند.بعد از پیشرفت علم، امروزه اشکالی که در آسمان می‌بینیم را صورت فلکی یا پیکر آسمانی می‌نامند. در واقع صورت فلکی گردایه‌ای از ستاره‌هاست که به نحوی، شکلی معنی‌دار بسازند. پژوهش‌های باستان‌شناسی در غار لاسکو واقع در جنوب فرانسه نشان می‌دهد که این غار در‌ برگیرنده نشانه‌های نجومی است. گمان می‌رود خوشه ستاره‌ای پروین در کنار صورت فلکی گاو روی این نگاره‌ها کشیده شده است. این نگاره‌ها مربوط به 30 هزار تا 26 هزار سال پیش از میلاد است.

    خورشید نمی‌چرخد
قبل از اینکه علم پیشرفت کند و نجوم به شکل حرفه‌ای‌تر دربیاید، تصور عمومی این بود که زمین مرکز جهان است و ماه و خورشید دور آن می‌چرخند. قبول این واقعیت که خورشید نمی‌چرخد مدت‌ها طول کشید. در سال1543 میلادی یک منجم لهستانی به‌نام نیکلاس کوپرنیک تحقیقی را منتشر کرد که مشخص می‌کرد سیارات به دور خورشید گردش می‌کنند اما نظریه او با تعلیمات کلیسای کاتولیک مغایرت داشت و کلیسا قدرتمندترین سازمان اجتماعی و سیاسی آن زمان بود. عقیده‌هایی مانند طرح خورشیدمرکزی که در جهان تفکری تازه بودند سزاوار کیفر مرگ بودند. بنابراین اگرهم تعدادی دیگر از منجمان طرح کوپرنیک را می‌پذیرفتند از تصدیق کردن آن هراس داشتند. در سال1632 گالیلئو گالیله، یکی از برجسته‌ترین منجمان در طول تاریخ، سرانجام کتابی در حمایت از نظریه کوپرنیک منتشر کرد. کلیسای کاتولیک روم گالیله را برای محاکمه به خاطر بدعت‌گذاری احضار کرد و این منجم برای برگشتن از حرفش یا مرگ حق انتخاب داشت. گالیله دست از عقیده خود کشید اما کلیسا از پذیرفته‌شدن طرح خورشید در عرف نمی‌توانست جلوگیری کند. بالاخره در سال1992 کلیسای کاتولیک روم رسما با گالیله و کوپرنیک موافقت کرد.

    علم نجوم چیست؟
قبل از هرچیز باید بدانیم پژوهشگران نجوم درباره چه علمی با ما حرف می‌زنند. اخترشناسی یا نجوم علمی است که به بررسی موقعیت، تغییرات، حرکت و ویژگی‌های فیزیکی و شیمیایی «پدیده‌های آسمانی» از جمله ستاره‌ها، سیاره‌ها، دنباله‌دارها و کهکشان‌ها می‌پردازد. منشأ و ریشه همه این پدیده‌ها در خارج از جو زمین است. در گذشته، در زبان فارسی میانه، از کلمه «کونداگیه» برای اشاره به چیزی که امروزه ما نجوم می‌نامیم، استفاده می‌شد. نجوم نه تنها در دنیا همیشه مورد توجه بوده بلکه در کشور خودمان هم از گذشته تا به حال محققان زیادی داشته که بعضی از آنها تنها علاقه‌مند به این رشته بوده و بعضی به دانشمندان بزرگی در این علم تبدیل شده‌اند. نجوم مطالعه مواد است و مقدمه‌ای است درباره فرایند به وجود آمدن آنچه در آن سوی جو زمین وجود دارد که این جهان، آسمان و گوی آسمان را از اتم‌های کوچک تا آسمان وسیع شامل می‌شود. منجمان اجرام آسمانی مانند سیارات، ستاره‌ها، ستاره‌های دنباله‌دار، کهکشان‌ها، سحابی‌ها و مواد بین کهکشان‌ها را مطالعه می‌کنند. آنها چگونگی تشکیل شدن هر کدام را مشخص می‌کنند و اینکه چگونه بر یکدیگر تاثیر می‌گذارند و چه اتفاقی ممکن است برای آنها بیفتد.
بخشی از جهان ما، زمین و آنچه در آن اتفاق می‌افتد اخترشناسی را شامل می‌شود، در واقع زمین آزمایشگاه ماست و هرچه که درباره جهان می‌دانیم از آنچه از زمین می‌توانیم ببینیم، در‌یابیم یا تصور کنیم سرچشمه گرفته است.

    تماشای آسمان با چشم غیرمسلح
نجوم یکی از چند علمی است که به مطالعه‌ طبیعت می‌پردازد و به وسیله آن، بدون آن که از وسیله‌ای استفاده شود،چیزهای بسیاری را می‌توان یاد ‌گرفت. آسمان،آزمایشگاه و محل کار نجوم است، در صورتی که صاف و شفاف و به دور از آلودگی‌های نوری شهر باشد به‌راحتی می‌توان با تماشای آن بسیاری از ستاره‌ها و دیگر پدیده‌های آسمان را دید.روشنی ستارگان آسمان هم بر اساس گام‌هایی اندازه‌گیری می‌شود که «قدر ظاهری» نام دارد. قدر ظاهری ستارگان از اعداد 1- تا 10 شماره‌گذاری شده است که هر چه قدر ظاهری یک ستاره بزرگ‌تر باشد روشنی ستاره کمتر است. چشم غیرمسلح تا قدر ظاهری 6 را می‌تواند ببیند.
نکته‌ای که باید در مشاهده‌ آسمان شب در نظر داشت این است که تقریبا تمامی اجرامی که ما در آسمان شب با چشم غیرمسلح می‌توانیم ببینیم (جز چند مورد استثنا) همگی درون کهکشان خودمان هستند. در واقع این ستارگان محدوده کوچکی از کهکشان ما را دربر‌می‌گیرند. یکی از پدیده‌هایی که می‌توان از خارج کهکشان راه شیری با چشم غیرمسلح با قدر ظاهری 44/3 مشاهده کرد، کهکشان «آندرومدا» نزدیک‌ترین همسایه کهکشانی به راه شیری در صورت فلکی آندرومدا است.در آسمان شب همچنین می‌توانیم برخی سیاره‌های سامانه خورشیدی را تماشا کنیم. ناهید، مریخ، مشتری، زحل و اورانوس از جمله سیاره‌های قابل دیدن هستند و البته کمتر پیش می‌آید که بتوان این سیارات را همزمان در آسمان دید.

    تورهایی برای دیدن آسمان
اگر واقعا به نجوم علاقه‌مند باشید حتما شرکت در تورهای گردشگری که تماشای آسمان بخشی از برنامه آنهاست برایتان جذابیت خواهد داشت. بیشتر این تورها در کویر برگزار می‌شوند و هرچند نیاز به تجهیزات خاصی ندارند اما اگر تلسکوپ داشته باشید و در تور‌های گردشگری نجومی شرکت کنید حتما پدیده‌هایی برای تماشا و لذت خواهید داشت. می‌توانید از نزدیک‌ترین جرم به زمین یعنی ماه شروع کنید و به سیارات و سحابی‌ها و حتی کهکشان‌های مختلف برسید. با این کار کمی از روزمرگی شغل و استرس‌های زندگی دور شوید و شب‌هایی را به لذت رصد و حیرت از شگفتی‌های هستی پهناور و زیبا بپردازید. برای یک ذهن مغشوش و پر از سوال هیچ دارویی بهتر از درک این پرسش که ما که هستیم، چگونه و برای چه اینجا هستیم وجود ندارد. علم چگونگی رفتار طبیعت و قوانین حاکم بر آن را به ما توضیح می‌دهد و فلسفه چالش پاسخ به سوالاتمان است. به این امید که خود و راهمان را بشناسیم. قبل از اختراع تلسکوپ، در نزدیکی قرن هفدهم، نجوم بر مبنای مشاهده با چشم غیرمسلح پایه‌گذاری شده بود. در ابتدا مردم از محل ستاره‌ها و سیارات در آسمان نقشه تهیه می‌کردند.

    صورت‌های فلکی
نجوم جدید 88 صورت فلکی را می‌شناسد که این 88 منطقه آسمان را به طور کامل می‌پوشاند. این موضوع برای شناسایی ستارگان، جهت‌های جغرافیایی و پیدا کردن مسیر، کاربردهای فراوانی دارد. اگر شما بخواهید ستاره‌ای در آسمان شب شناسایی کنید می‌توانید با یادگیری صورت‌های فلکی و دانستن نام ستاره‌های آن به‌سادگی این کار را انجام دهید. تشکیل صورت‌های فلکی از ستارگان به این معنی نیست که این ستارگان به هم نزدیک هستند. در واقع چیدمان آنها به این شکل، از زاویه دید زمینی صورت می‌پذیرد. با توجه به حرکات زمین به دور محور خود و همچنین حرکت زمین به دور خورشید،  آسمان شب دارای نقشه‌های مختلف در فصول مختلف است که البته در هر ماه نیز نسبت به ماه‌های دیگر تفاوت‌هایی را شاهدیم. قبل از درک کلی از آسمان شب در فصول مختلف باید با نام فارسی و لاتین، نام اختصاری و شکل صورت‌های فلکی آسمان شب آشنا شده باشیم.

گالیله؛ مشهورترین منجم تاریخ
گالیله در پیزای ایتالیا در سال1564 در اواسط دوره رنسانس متولد شد‌. او اولین کسی که تلسکوپ را روی ستارگان متمرکز کرد نبود اما دیدگاه متفاوتی نسبت به جهان ایجاد کرد. گالیله استاد نجوم، ریاضی، فیزیک، فلسفه و تبلیغات بود. مردم تحقیقات او را قبول می‌کردند تا وقتی که نظریه خطرناک حمایت از دیدگاه خورشید مرکزی کوپرنیک راجع‌به منظومه شمسی را در کارهایش انتشار داد. او به طور آشکارا از دیدگاه جهانی کوپرنیک در مقابل کلیسا حمایت کرد. روش رهبر کلیسا با دیگر بدعت‌گذاران نادیده گرفتن آنها یا آسیب رساندن به آنها با برخی شرایط بود. اما کلیسا نمی‌توانست گالیله را نادیده بگیرد.  گالیله به دادگاه کلیسا آورده شد و ادعا کرد که دست از عقاید عجیب خود درباره منظومه شمسی برداشته است. روبه‌رو شدن با شکنجه و مرگ، گالیله را وادار به تسلیم شدن کرد. او هنگامی که اتاق محاکمه را ترک کرد زیر لب بی‌اعتنا به آنچه مجبور به گفتن شده بود، ادعا کرد که زمین هنوز به دور خورشید می‌چرخد. گالیله بقیه عمر خود را در زیر شیروانی خانه‌ای گذراند و 355‌سال بعد کلیسا رسما طرح کوپرنیک را در مورد منظومه شمسی پذیرفت.


آسمان‌ها هم تاریخ دارند
3 دوره تاریخ نجوم
دوره زمین مرکزی
در این دوره،  منجمان معتقد بودند که زمین باید در مرکز جهان باشد و فرض می‌کردند که خورشید، ماه و ستارگان به دور زمین ساکن می‌گردد. با وجود اینکه آنها در این زمینه اشتباه می‌کردند کشف‌های برجسته‌ای در این دوران صورت گرفت. گاه‌شماری با دقت زیاد رشد کرد. مسیر ظاهری خورشید از میان ستارگان (دایره البروج) به دقت تمام تعریف شد. دوره کامل کسوف و خسوف تعیین شد و حتی در قرن دوم پیش از میلاد به حرکت محور زمین پی برده شد. پایان دوره زمین مرکزی در قرن شانزدهم با ظهور شخصیت بزرگ نیکلاس کوپرنیک پیوند نزدیکی دارد که از آن به عنوان «انقلاب کوپرنیکی» یاد می‌شود.

دوره کهکشانی
می‌توان گفت که نجوم جدید با این دوره آغاز می‌شود. کوپرنیک نشان داد که زمین، نه‌تنها مرکز جهان نیست بلکه فقط یکی از سیاراتی است که به دور خورشید مرکزی می‌گردد. معلوم شد که زمین به هیچ عنوان منحصر به‌فرد نیست و به طرزی معمولی حرکاتی معمولی دارد. خورشید یکی از میلیاردها ستاره‌ دور و بر ماست که برخی بزرگ‌تر و برخی کوچک‌تر از خورشیدند. ورود تلسکوپ به نجوم توسط گالیلئو گالیله (1642-1564 میلادی) در 1610 نشانه مهمی در تکامل علم نجوم به شمار می‌رود‌. همان‌طور که طیف‌نما نیز چنین بود. این دو وسیله مکمل یکدیگر بودند؛ تلسکوپ دیدن ستارگان را با وضوحی بیشتر ممکن می‌سازد و طیف‌نما نور ستارگان را تجزیه می‌کند و اطلاعاتی درباره آن ستاره در اختیار ما می‌گذارد.

دوره کیهانی
 در این دوره آشکار شد که کهکشان ما فقط یکی از میلیاردها کهکشان در جهان است. بخش زیادی از تحقیقات نجومی یک قرن اخیر به این کوشش اختصاص داشته است که تصویری کامل از جهان به دست آوریم. نابغه‌ نظری بزرگی که در ذهن عامه مردم بیش از همه با این دوره ارتباط دارد آلبرت انیشتین (1955-1879) است.

سیاره چیست؟
اجرام کروی بزرگ از جنس جامد، مایع، گاز یا ترکیبی از همه حالات هستند. سیارات معمولا به دور ستاره در حال گردش هستند و نورانی بودن آنها به دلیل دریافت و جذب نور ستارگان است.سیارات اغلب به دور خود نیز گردش می‌کنند و به دور برخی آنها معمولا شبه‌سیاراتی به نام قمر در حال گردش هستند.  نام برخی سیارات منظومه شمسی:
 زمین، مریخ، زحل و اورانوس

کهکشان چیست؟
به اجتماع بزرگی از ستارگان، سیارات، سیارک‌ها، گاز و غبار  کهکشان می‌گویند که اغلب از دل سحابی‌ها متولد شده‌اند. شکل کلی آنها ممکن است حلقوی، مارپیچی، دیسکی یا بی‌نظم باشد. قطر و به عبارتی وسعت کهکشان‌ها معمولا حدود چند هزار سال نوری و متشکل از میلیاردها ستاره است. کهکشانی که خورشید، زمین و سایر سیارات مجاور ما در آن قرار دارد، کهکشان راه شیری نام دارد که ستارگان موجود در آن حدود 100 میلیارد تخمین زده شده است. درباره وسعت کهکشان راه شیری باید گفت که کشیدگی یا قطر آن در حدود 100هزار سال نوری و  ضخامت آن حدود 15‌هزار سال نوری است.

قمر چیست ؟
اجسام کروی و سیاره‌مانند که به دور برخی سیارات در گردش هستند قمر نام دارند. سیاره زمین دارای یک قمر به نام ماه است که قطر آن در حدود 3460 کیلومتر و فاصله آن از زمین حدود 400 هزار کیلومتر است. سرعت گردش ماه به دور زمین حدود  یک کیلومتر در ثانیه است. سیاره‌های عطارد و زهره  قمر ندارند. مریخ دارای
 2 قمر با نام‌های فوبوس (به معنای ترس) و دیموس ( به معنای وحشت) است.
 سیاره مشتری  60 قمر دارد.

اسامی چند کهکشان مشهور 
 کهکشان راه شیری
 کهکشان آندرومدا
کهکشان امراءالمسلسله ( زن به زنجیر کشیده شده) 
کهکشان قنطورس
تعداد کهکشان‌های تخمین زده‌شده کیهان معمولا حدود چندین میلیارد است.
نکته جالب در مورد کهکشان‌ها این است که آنها با سرعت بالایی در حال حرکت هستند به طوری که کهکشان نزدیک و همسایه ما، در حال دور شدن از کهکشان ما است. این پدپده نشانه انبساط (بزرگ شدن)عالم یا کیهان است.

ستاره چیست؟ 
گوی‌های بزرگ آتشین که بی‌نهایت داغ بوده و به اطراف نور، گرما و امواج منتشر می‌کنند و در آسمان ثابت هستند. البته حرکت آنها از دید ما به قدری کند است که ثابت در نظر گرفته می‌شوند. معمولا به دور ستارگان سیاره یا سیاراتی در حال گردش هستند و اغلب ستارگان عمر مشخصی دارند. به طوری که برخی در ابتدای تولد  و برخی جوان و برخی میانسال یا پیر هستند. خورشید ما ستاره‌ای میانسال است و حدود 5 میلیارد سال از عمر آن می‌گذرد.
نام برخی ستارگان پرنور آسمان:
ستاره خورشید، ستاره شباهنگ (تیشتر)، ستاره عیوق، ستاره سهیل.