زنان کودک

فاطمه رجب زاده: کابوس آن روز تلخ ذهنش را خلاص نمی‌کند‍: دنباله چارقدش را می‌گیرد. او را از پشت نیمکت مدرسه بلند می‌کند و به خانه می‌آورد. در راه لام تا کام حرف نمی‌زند. صحرای مضطرب گهگاه با چشم‌هایی پرسوال نگاه بی‌تفاوت برادرش را می‌پاید، اما پاسخی پیدا نمی‌کند. جواب در خانه است و 5 جفت کفش براقی که جلو مهمان‌خانه کاهگلی خودنمایی می‌کند، قلبش را می‌لرزاند.

برادر امر می‌کند به مطبخ برود و همان جا بماند. ساعتی انتظار، سوال‌های او را پاسخ می‌دهد. صدای لخ‌لخ دمپایی مادر به مطبخ نزدیک و نزدیک‌تر می‌شود. جمله‌اش کوتاه است، اما همه کودکی دخترک را آوار می‌کند بر سر روزهای نحس 13 سالگی تا بیراهه‌ای بسازد برای گذر تا دنیای بهت‌آور: «عمه‌ات تو را برای جلیل خواسته. فرداشب عقد است. خیلی کار داریم.» چشم‌های دخترک با دیوارهای سیاه مطبخ یکی می‌شود. جرات اعتراض به مادر را دارد: «من از جلیل بدم می‌آید. او همیشه مرا می‌زد.» مادر اما این‌ها را حرف کودکانه‌ای می‌داند که حالا دختر کوچکش دیگر نباید تکرارشان کند. همه کارها و آیین عقد به سرعت برق و باد جلو می‌رود. حتی نمی‌گذارند برای بله گفتن کمی دیر کند. مادر نیشگونی از بازوی عروس‌خانم بزک‌کرده 13 ساله می‌گیرد تا به داماد 18 ساله بله بگوید. و صحرا می‌گوید: «بله.»

صحرا تسلیم نمی‌شود

روزها می‌گذرد. او دلتنگ مدرسه است. جلیل می‌آید و می‌رود و صحرا روی خوش نشان نمی‌دهد، اما به اجبار یکی دو سال بعد تسلیم می‌شود. او را به خانه داماد می‌برند و هنوز این بحران تمام نشده است که صاحب فرزند می‌شوند. اولین پسر را در 16 سالگی به دنیا می‌آورد. داستان زندگی‌اش را که می‌گوید جمله‌ای را چند بار تکرار می‌کند: «خانواده‌ام از سر نداری مرا به مردی دادند که دستش به دهانش می‌رسید. کسی که نمی‌دانست محبت چیست و چگونه باید به حریم شخصی یک دختر که از ازدواج چیزی نمی‌داند، وارد شد.»

می‌گوید: «مانند من در روستایمان زیاد است. خیلی‌ها را از پشت نیمکت مدرسه می‌برند و سر سفره عقد می‌نشانند، اما دخترها جرات مخالفت ندارند و به این اجبار تن می‌دهند. بعضی‌ها هم اصلا فکر می‌کنند خوشبختی همین است.» انگار صحرا سرسخت‌تر از هم‌ولایتی‌هایش است. او روزهای زندگی با جلیل را چون زندانی توصیف می‌کند که وقت و بی‌وقت در آن شکنجه می‌شد. او همان ابتدا می‌دانست مردی که برایش برگزیدند، دست بزن دارد. بعد از 2 سال تلاش و اجبار برای تولد فرزند دومش که معلول هم بود، بالاخره در 18 سالگی به این روزها پایان می‌دهد. از روزی که برای طلاق عزم جزم می‌کند، می‌گوید: «شبی به پدرم گفتم دیگر نمی‌توانم به این وضع ادامه دهم. خانواده‌ام داد و هوار کردند. مرا کتک زدند تا با زندگی‌ای که برایم رقم زده بودند، کنار بیایم، اما حتی تصور بازگشت به خانه جلیل آزارم می‌داد. مقاومت کردم و طلاق گرفتم. حالا جاجیم می‌بافم و می‌فروشم. می‌خواهم جاجیم‌بافی را به بقیه دخترها هم آموزش بدهم.»

تلاش ما برای گفت‌وگو با دختران دیگری که به این سرنوشت دچار شدند، نافرجام می‌ماند.

ازدواج کم‌سن‌وسال‌ها در شرق

907دختر در خراسان جنوبی، شرقی‌ترین استان کشور، در سال 95، وقتی در گروه سنی صحرا بوده‌اند، ازدواج کرده‌اند. مدیر کل ثبت احوال خراسان جنوبی در این باره به همشهری می‌گوید: کل ازدواج ثبت شده سال گذشته استان، 7 هزار و 350 مورد بود که ازدواج دختران رده سنی 15 سال و کمتر از آن، 3/12 درصد از کل آمار است. مجتبی فاطمی تعداد مردانی را که در این گروه سنی ازدواج کرده‌‌اند 5 مورد اعلام می‌کند که 07/0 درصد از کل ازدواج‌های ثبت شده استان است.

ازدواج در سن صحرا در بسیاری از نقاط دیگر کشور هم اتفاق می‌افتد، اما استان‌های شرق کشور آمار بالایی در این بخش دارند.

آمار ازدواج این رده سنی در خراسان‌شمالی نسبت به خراسان جنوبی بالاتر است. مدیر کل ثبت احوال خراسان شمالی در این باره به همشهری می‌گوید: سال گذشته هزار و 108 زن در رده سنی 10 تا 14 سال ازدواج کرده‌اند. برای گروه زنان در رده 15 تا 19 سال 3 هزار و 406 ازدواج ثبت شده است و مردان در این رده سنی 738 ازدواج ثبت‌شده دارند.  علی زاهدی‌نیا با بیان این‌که ازدواج زنان رده سنی 10 تا 14 سال در سال 96 به هزار و 82 نفر کاهش یافته و در رده سنی 19 تا 15 سال ازدواج 3 هزار و 39 زن ثبت شده است، می‌افزاید: مردان 15 تا 19 سال 677 ازدواج ثبت شده در سال 96 دارند. در سن 9 و 10 سال هم 8 فقره ازدواج دختران ثبت شده است.

رتبه اول خراسان‌رضوی

بر اساس آمارهای منتشر شده، خراسان رضوی با ثبت 6 هزار و 759 مورد ازدواج کودکان در این سال‌ها در رتبه اول قرار دارد. مدیر کل ثبت احوال خراسان رضوی هم در این باره به همشهری توضیح‌ می‌دهد: نمی‌توان گفت بیشترین آمار ازدواج‌ این رده‌های سنی مربوط به خراسان‌رضوی است و باید این آمار به نسبت کل ازدواج‌ها سنجیده شود. سید حسن نیری با بیان این‌که آمار ازدواج بانوان در رده کمتر از 15 سال 6 هزار و 809 و مردان 17 مورد ثبت شده است، می‌افزاید: در سال 96 این آمار برای بانوان به 5 هزار و 683 مورد کاهش یافت، اما ازدواج مردان به 20 مورد رسید.

چرایی ازدواج در سن پایین

درباره دلیل بالا بودن آمار این ازدواج‌ها در استان‌های شرقی کشور تحقیق جامع و کاملی انجام نشده است، اما مدیر کل ثبت احوال خراسان شمالی به برخی دلایل اشاره می‌کند.

علی زاهدی‌نیا می‌گوید: افرادی که کاهش ازدواج‌ها در سن پایین را پیگیری می‌کنند، بیشتر بر کاهش آمار ازدواج زیر 13 سال تمرکز دارند. در حال حاضر بیشتر ازدواج‌ها در سنین 13 تا 14 سال است که اغلب هم در نتیجه مسائل فرهنگی است.  او به این سؤال که سرانه پایین درآمد خانوار در این استان‌ها چقدر بر افزایش ازدواج در سن زیر 15 سال تاثیر دارد، پاسخ می‌دهد: نمی‌توان نقش این مهم را در وقوع این پدیده نادیده گرفت، اما باید توجه کرد در برخی شهرها و روستاهای استان فرهنگ و سنت‌های خاص وجود دارد. به عنوان مثال دختری که به سن بالاتر می‌رسد دیگر بخت ازدواج مناسب را از دست می‌دهد و بنابراین خانواده‌ها تابع سنت‌ها هستند.

 مدیران کل ثبت احوال استان البته آمار دقیقی از جدایی در میان افرادی که در سن بسیار پایین ازدواج کرده‌اند، ندارد. با این وجود بر اساس شواهد و گفت‌وگوهای انجام شده، خانواده‌های بسیاری از این گروه از هم پاشیده‌اند و صدمه‌های جبران‌ناپذیری به ویژه به زنان کوچک وارد شده است .

   بیشترین آمار ازدواج کودکان

بر اساس آمارهای منتشر شده از سوی معاونت امور زنان و خانواده ریاست جمهوری، پیش‌رسی ازدواج ـ نسبت مردان و زنانی که در سن کمتر از ۱۵ سالگی ازدواج می‌کنندـ در سال ۹۲ به ترتیب برای مردان 4/0 درصد و برای زنان 4/5 درصد است. این رقم با افزایش برای دختران در سال ۹۳ به 6/5 درصد و در سال‌های ۹۴ و ۹۵ به ترتیب 4/5 و 5/5 درصد می‌شود.

در ۹ ماه نخست سال ۹۵ هم برای دختران 5/5 درصد باقی می‌ماند. بر اساس اعلام سازمان ثبت احوال کشور، در 5 سال اخیر بالاترین میزان ازدواج کودکان در سال 93 بوده ‌است. تعداد کودکان ۱۰ تا ۱۴ ساله ای که ازدواج کرده اند، در این سال به ۴۰ هزار و ۲۲۸ نفر رسیده است.

خراسان رضوی با ثبت 6 هزار و 759 مورد ازدواج کودکان در این سال‌ها در رتبه اول قرار دارد.  استان‌های آذربایجان شرقی با 3 هزار و 348 مورد، سیستان و بلوچستان با 2 هزار و 355 مورد، خوزستان با 2 هزار و 150 مورد و تهران با هزار و 742 مورد در رتبه‌های بعدی این جدول قرار دارند. این در حالی است که به نظر می رسد به دلیل حضور اتباع کشورهای دیگر در استان های شرقی کشور که اغلب اوراق شناسایی ندارند، امکان ثبت ازدواج آن ها در سن بسیار پایین نیست و به همین دلیل این آمار می تواند بیش از این باشد.