کارون خواب کشتی‌های بزرگ را می‌بیند

سیل امسال بیش از ۲ میلیون متر مکعب رسوبات برای رودخانه کارون به ارمغان آورد و به این ترتیب به جزایر کوچک و بزرگ آن اضافه کرد. با این حال موضوع لایروبی کارون، یکی از مطالبات اصلی‌ شهروندان اهوازی، به دلیل نبود اعتبار و نداشتن اولویت در وزارت نیرو همچنان مبهم مانده است. به گزارش ایرنا، کارون را اولین بار انگلیسی‌ها لایروبی کردند؛ حدود ۱۱۰ سال پیش و هم‌زمان با اکتشاف نفت؛ مدتی بعد از لایروبی کانال سوئز.

در آن زمان می‌خواستند بندر «دَرخَزینه» را در کارون شوشتر بسازند و اولین راه‌آهن بین شهری را از آنجا به مسجدسلیمان راه بیندازند تا ماشین‌آلات و دستگاه‌های مورد نیازشان را از طریق کشتی‌های بزرگ که در رودخانه کارون اهواز و خرمشهر تردد می‌کردند، برای ساخت پالایشگاه بی‌بی‌یان و تاسیسات نفتی مسجدسلیمان حمل کنند.

آن زمان دوران طلایی رودخانه بزرگ و زیبای کارون بود چراکه کارون میزبان کشتی‌های تجاری غول‌پیکر بود؛ زمانی که جزیره‌های کوچک و بزرگ مثل غده‌های ریز و درشت هنوز نفس آن را بند نیاورده بودند. حالا بیش از ۲۰ سال است که کارون، بزرگ‌ترین و پرآب‌ترین رودخانه کشور، به آب‌باریکه‌ای تبدیل شده که خود را از میان جزایر به‌سختی به دریا می‌رساند. در این رود که شاهرگ حیاتی خوزستان به شمار می‌رود، به دلیل بی‌آبی و لایروبی نشدن، سال‌هاست کشتیرانی متوقف شده است.

«محمدرضا عطارزاده» معاون اسبق وزارت نیرو چند سال پیش گفته بود: «خوزستانی‌ها باید رویای کشتیرانی در کارون را فراموش کنند.» حال باید دید آیا احیای کشتیرانی در کارون حقیقتا به یک رویا و آرزو تبدیل شده است یا می‌توان یک بار دیگر آن را برآورده کرد، مثل آن سال‌های طلایی.


تبعات سدسازی‌ روی کارون

عضو هیات‌علمی دانشکده علوم و فنون دریایی دانشگاه خلیج فارس بوشهر و رئیس سابق دانشگاه علوم و فنون دریایی خرمشهر می‌گوید: این جزیره‌ها 80 سال پیش در کارون وجود نداشت. عکس‌های ساخت پل سفید این موضوع را نشان می‌دهد.

«پرویز باورصاد» ادامه می‌دهد: در آن زمان کشتیرانی در کارون رایج بود و کشتی‌ها بار و مسافر از خرمشهر تا بندر درخزینه شوشتر جابه‌جا می‌کردند. همه اسناد حمل ‌و ‌نقل و باربری در بنادر شوشتر و اهواز موجود است و هنوز هم در کتاب‌های دریانوردی از کارون به عنوان تنها رودخانه قابل کشتیرانی کشور یاد می‌شود.

وی مهم‌ترین عامل شکل‌گیری جزایر در کارون را سدسازی‌های فراوان روی این رودخانه عنوان و بیان می‌کند: رودخانه‌ها از نظر طبیعی با خود گل و لای و رسوبات حمل می‌کنند. این مساله درباره کارون هم صدق می‌کند. باورصاد می‌افزاید: در حالت عادی، جریان آب گل و لای را به دلتای رودخانه (بهمنشیر) منتقل می‌کند، اما با ساخت سد دز و سد شهید عباسپور که اولین سدهای حوضه کارون بزرگ بوده و کاهش آب کارون، رسوب‌گذاری شروع شده که ناشی از دست‌اندازی به نظام طبیعی رودخانه و قانون انتقال رسوبات رودخانه‌ای از مبدا تا دلتای آن است.


لایروبی فعلا فایده‌ای ندارد

سیل بهار امسال رسوبات زیادی در کارون اهواز از خود به جا گذاشت و جزیره‌های بیشتری از دل این رودخانه سر برآوردند. حالا بزرگ‌ترین جزیره کارون که ۳۰ سال پیش با خاکریزی شهرداری به «پارک جزیره شادی» تبدیل شد هم زیر خروارها رسوبات باقیمانده از سیل مدفون شده است.

عضو هیات‌علمی دانشکده علوم و فنون دریایی دانشگاه خلیج فارس بوشهر می‌گوید: جزیره شادی خود باعث شده است سرعت و شدت جریان رودخانه کاهش پیدا کند و به تبع آن رسوبات بیشتر شود و جزایر جدیدی شکل بگیرد. وی ادامه می‌دهد: البته در آینده 2 طرف جزیره به ساحل شرقی و غربی وصل می‌شود و در یک بارندگی شدید مثل امسال که سدها را باز می‌کنند، می‌تواند باعث آبگرفتگی اهواز شود.

طبق آخرین مطالعات مربوط به اوایل دهه ۹۰، رسوب انباشته‌شده در رودخانه کارون اهواز ۱۲ میلیون متر مکعب برآورد شده که بعد از سیل بهار امسال به ۱۴ میلیون متر مکعب رسیده است. لایروبی کارون و برداشتن رسوبات جزیره شادی، بعد از کش و قوس فراوان، بالاخره تیرماه امسال آغاز شد. باورصاد اما معتقد است: هیچ طرح و مطالعه‌ای برای لایروبی وجود ندارد و اگر سازمان آب و برق خوزستان مدعی چنین مطالعه‌ای است، مثل سایر کشورهای دنیا آن را منتشر کند.

عضو هیات علمی دانشکده علوم و فنون دریایی دانشگاه خلیج فارس بوشهر با تاکید بر این که لایروبی با 2، 3 دستگاه ماشین امکان‌پذیر نیست و باید حداقل ۱۰ هزار ماشین لایروب به کار گرفته شود، اظهار می‌کند: هزینه‌ای که اکنون صرف لایروبی می‌شود، در واقع فقط پول دادن به پیمانکار است و اثربخشی ندارد چون چند ماه دیگر با آغاز بارندگی‌ها این رسوبات دوباره به رودخانه برمی‌گردند.


سدها و رسوبات

رئیس دانشکده علوم زمین دانشگاه شهید چمران اهواز نیز تایید می‌کند که جزیره‌ها و به طور کلی رسوب‌گذاری در رودخانه به دلیل وجود مانع و کاهش دبی رودخانه به دنبال سدسازی‌هاست. وقتی در بالادست سدسازی می‌شود، جریان رودخانه قطع می‌شود و روخانه دیگر توان ندارد که رسوبات را با خود حمل کند.

«نصرالله کلانتری» می‌گوید: تجمع رسوبات و شکل‌گیری جزایر باعث تغییر شکل رودخانه می‌شود و عرض آن را بیشتر می‌کند. از سوی دیگر، هر چقدر تعداد جزایر در رودخانه بیشتر شود، خودپالایی آن کاهش پیدا می‌کند و باعث می‌شود رسوبات بیشتری تجمع پیدا کنند. به گفته وی، این حجم زیاد رسوبات که در سیل اخیر رودخانه با خود آورد، نشان می‌دهد پوشش گیاهی در بالادست حوزه کارون تخریب شده و نتیجه آن فرسایش بیشتر خاک و رسوب‌گذاری بیشتر است.


کارون اعتبار ندارد

بحث درباره اثربخشی لایروبی کارون و تاثیر آن بر سیل در اهواز امسال بیش از همیشه چالش‌برانگیز بوده است. شهروندان و فعالان محیط‌ زیست با برخی کارشناسان درباره تاثیر جزایر کارون در سیل امسال اختلاف ‌نظر دارند. صرف نظر از این اختلافات، همه بر لزوم برداشتن رسوبات کارون اتفاق نظر دارند.

مدیر دفتر حفاظت و مهندسی رودخانه‌ها و سواحل سازمان آب و برق خوزستان در این رابطه می‌گوید: رسوبات کارون بر سیلاب تاثیری ندارد. مطالعات هم نشان می‌دهد که لایروبی این رودخانه در مقطع اهواز بر کاهش سیلاب بی‌تاثیر است. با این حال، وجود رسوبات در رودخانه یک مانع به شمار می‌آید و از لحاظ منظر و همچنین توزیع یکنواخت جریان و پاک‌سازی رودخانه، لایروبی ضروری است.

«ابراهیم حسینی» اعتبار مورد نیاز برای لایروبی کارون را در اهواز بیش از 8 هزار میلیارد ریال عنوان می‌کند و می‌افزاید: مهم‌ترین مانع لایروبی کارون نبود اعتبار لازم است. بنابراین باید برای تامین اعتبار لایروبی، با اولویت برداشتن جزایر، تلاش شود تا رودخانه کارون از این وضعیت بیرون بیاید.

وی بیان می‌کند: با توجه به این‌که عرض کارون در مقطعی که جزیره شادی قرار دارد، زیاد و حدود ۷۵۰ متر است، وجود  این جزیره شادی بر ظرفیت آبگذری رودخانه و سیلاب‌ها تاثیری ندارد. اما باید توجه داشت که بعد از سیل اخیر حدود ۵۰۰ هزار متر مکعب رسوبات در این جزیره انباشته و شرایط آن متفاوت شده است.


رسوبات خطرآفرین

لایروبی کارون سال ۹۱ به دلیل کمبود اعتبار ناتمام ماند. امسال نیز این کار، با وجود فشار افکار عمومی برای لایروبی این رودخانه در اهواز، باز هم به دلیل بی‌پولی، تنها به رسوب‌برداری جزیره شادی محدود شد. از تیرماه تاکنون حدود ۱۵۰ هزار متر مکعب از رسوبات این جزیره برداشته شده است.

 لایروبی هر متر مکعب از رودخانه ۶ دلار هزینه دارد. با این حال، امسال تنها ۴۸۰ میلیارد ریال اعتبار برای لایروبی و ساماندهی همه رودخانه‌های خوزستان از جمله کارون به سازمان آب و برق اختصاص یافته و با این حساب می‌شود نتیجه گرفت لایروبی کارون سال‌ها طول می‌کشد.

عضو هیات‌علمی دانشکده مهندسی علوم آب دانشگاه شهید چمران اهواز ادعای بی‌تاثیر بودن لایروبی کارون را بر وقوع سیلاب رد می‌کند و می‌گوید: بر اساس مطالعاتی که در سال ۱۳۸۴ انجام دادیم، لایروبی کارون بر سیل تاثیر دارد. مشاهدات میدانی و سیل اخیر نیز صحت این مطالعات را ثابت کرده است.

«علی‌محمد آخوندعلی» ادامه می‌دهد: توان آبگذری رودخانه کارون در مقطع اهواز به شدت کاهش یافته است و سیل با دوره بازگشت 5 ساله دیگر به راحتی از مقطع اهواز عبور نمی‌کند. علت اصلی آن هم رسوب‌گذاری و شکل‌گیری جزایر متعدد است.

وی اظهار می‌کند: این رسوبات در سیل‌های آینده هم تاثیرگذار است و مانع عبور جریان آب می‌شود که می‌تواند برای شهر اهواز خطرآفرین باشد. آخوندعلی می‌گوید: جزایری که در بستر کارون به صورت طبیعی و مصنوعی ایجاد شده‌اند، موانعی جدی در مقابل جریان رودخانه هستند و در صورت وقوع سیل باعث پس‌زدگی سیلاب به سواحل و آسیب دیدن آنها می‌شود.


می‌توان کارون را نجات داد؟

عضو هیات‌علمی دانشکده مهندسی علوم آب دانشگاه شهید چمران اهواز لایروبی کارون را تنها راه حذف جزایر آن می‌داند و می‌گوید: لایروبی بخشی از ساماندهی کارون است و طی یک فرآیند و در مواردی هم‌زمان باید مدیریت سدها، احداث سیل‌بند، لایروبی، کانال‌های سیل‌بر و حوضچه‌های تاخیری انجام شود.

«محمدعلی آخوندعلی» تاکید می‌کند: از ۳۵ سال پیش کارشناسان مخالف تثبیت جزایر در کارون بودند، اما به جای برداشتن، خاکریزی بیشتری انجام شد. حالا کار به جایی رسیده که برداشتن آن بسیار دشوار است. بنابراین نهادهای مسئول باید پاسخ دهند که چرا مانع تثبیت این جزایر نشدند و چرا مراجع قانونی جلوی این روند را نگرفتند؟

وی با انتقاد از ارقام نجومی که به عنوان اعتبارات مورد نیاز طرح‌های لایروبی از سوی مسئولان اعلام می‎شود، می‌افزاید: به این اعداد نجومی که به عنوان برآورد هزینه اعلام می‌شود، اعتقادی ندارم. آخوندعلی اظهار می‌کند: در کشور بسیاری از اعتبارات کلان صرف مسائل بیهوده می‌شود و در واقع هدر دادن پول بیت‌المال است در حالی که می‌شود با راه‌حل‌های ساده برخی از این طرح‌ها را اجرا کرد.


حقابه کارون گم شد

کارون که روزی سیلاب‌های با بیش از 4 هزار متر مکعب بر ثانیه را به‌راحتی از خود عبور می‌داد، در سال‌های گذشته دبی متوسط حدود ۲۰۰ متر مکعب بر ثانیه داشته و امسال به یمن سیلاب بهار به ۶۰۰ متر مکعب بر ثانیه رسیده است. به گزارش ایرنا، عضو هیات‌علمی دانشکده علوم و فنون دریایی دانشگاه خلیج فارس بوشهر در این رابطه تاکید می‌کند: تنها راهکار جلوگیری از رسوب‌گذاری در کوتاه‌مدت این است که حقابه رودخانه به صورت دائم تامین و در درازمدت هم باید برای رودخانه کارون قانون لایروبی تعریف شود.

«پرویز باورصاد» می‌گوید: در سدسازی‌ها به حقابه کارون توجه نشده است. حقابه فقط شامل سهم مصرف شرب، کشاورزی و صنعت نیست. سهم محیط ‌زیست رودخانه و دریا و آبزیان هم باید تامین شود که در این مدت محقق نشده است. وی می‌افزاید: البته برای کارون که رودخانه قابل کشتیرانی است، حقابه کشتیرانی هم باید تامین می‌شد. مسئولان باید به این مساله پاسخ دهند که چرا کاری کردند کشتیرانی در کارون متوقف شود؟

باورصاد می‌گوید: همه این مسائل دست به دست هم داده‌اند تا کارون به یک رودخانه مریض (Sick River) از نظر شاخص‌های بین‌المللی تبدیل شود و این با نمونه‌برداری آب و آبزیان و گیاهان رودخانه مشخص است. این استاد دانشگاه بیان می‌کند: هم‌اکنون هیچ قانونی برای رودخانه‌های کشور نداریم در حالی که در دنیا هر کدام از رودخانه‌ها قانون جامع و مختص خود را دارند.

وی ادامه می‌دهد: عامل دیگر مشکلات رودخانه‌های کشور، واگذاری حفاظت از آنها به وزارت نیرو است. این در حالی است که این وزارتخانه بهره‌‌بردار رودخانه‌هاست و به همین دلیل مرجع صلاحیتداری برای حفاظت از آنها نیست و سوابق نشان داده است که هر طور می‌خواهد با رودها رفتار می‌کند.

باورصاد می‌گوید: رودخانه یک عنصر زنده و حیات‌آفرین و پویاست. بدیهی‌ترین آن کشتیرانی است که باید زنده نگه داشته شود. عضو هیات‌علمی دانشکده علوم و فنون دریایی دانشگاه خلیج فارس بوشهر می‌افزاید: کارون تا سال ۱۸۸۹ یک رودخانه داخلی بود و بعد از آن، با تصویب مهم‌ترین قانون دریانوردی کشور (قانون کشتیرانی در کارون)، یک رودخانه بین‌المللی شد. این قانون هنوز لغو نشده، اما به دلیل کم‌آبی این رودخانه به فراموشی سپرده شده است.