جنگ نفت‌خیزها

نزاع بر سر نفت است. اصلی‌ترین موضوع درگیری بین عربستان، دومین و ایران، چهارمین دارنده ذخایر نفتی جهان همین طلای سیاهی است که بالا و پایین‌شدن قیمت آن‌ اقتصاد این کشورها را تکان می‌دهد. ذخایر تأیید‌شده نفت عرب‌های سعودی، 297میلیارد بشکه و ذخایر تأیید‌شده ایران، 160میلیارد بشکه اعلام شده است. سهم عربستان از نفت جهان 17درصد و سهم ایران 9درصد برآورد می‌شود و همین ارقام ایران و عربستان را تبدیل به 2بازیگر اصلی ژئوپلیتیک نفت خلیج‌فارس کرده است. این دو کشور در تمام این سال‌ها از هر فرصتی برای سخت‌ترکردن شرایط دیگری استفاده و همواره تلاش کرده‌اند که رأی دیگر اوپکی‌ها را به نفع خود تغییر دهند؛ نزاع‌های نفتی که از همان سال‌های ابتدایی بعد از انقلاب شروع شده و در هر دوره مختلف تاریخی، شکل تازه‌ای به‌خود گرفته است.

آمریکا نمی‌خواست جریان حیاتی نفت به غرب قطع شود
اختلاف بر سر نفت بین ایران و عربستان، ریشه در سال‌های اول انقلاب و حتی پیش از آن دارد. بعد از انقلاب اسلامی ایران، ایالات‌متحده استراتژی‌های متعددی را ازجمله تقویت و گسترش بیش از پیش روابط خود با کشورهای حوزه خلیج‌فارس، به‌ویژه عربستان سعودی، در پیش گرفت. رونالد ریگان (Reagan) که در دی‌ماه سال 59 زمام امور حکومت آمریکا را برعهده گرفته بود، اعلام کرد که ایالات‌متحده اجازه نخواهد داد که عربستان سعودی نیز ایران دیگری شده و مانند این کشور از اردوگاه غرب خارج شده و به‌دست کسانی بیفتد که می‌خواهند جریان حیاتی نفت را به غرب قطع کنند. مهم‌تر از آن، ریگان متعهد شده بود که از پادشاهی عربستان سعودی درست مثل یکی از 50 ایالت خود، در برابر حوادث داخلی و خارجی حمایت کند. نگرانی آمریکا برای از دست‌دادن قدرت در خاورمیانه کم‌کم تبدیل به یک استراتژی در راستای حمایت از عربستان شد. عربستان هم که در تمام این سال‌ها دل خوشی از ایران نداشت و این کشور را یکی از مهم‌ترین رقبای نفتی خود می‌دانست و همچنین در بستر تازه فراهم‌شده از سوی بزرگ‌ترین قدرت جهان مورد حمایت واقع شده بود، بازیگر اصلی این بازی شد.

 حذف عراق؛ تشدید یک رقابت‌ سنتی 
کشمکش‌ها در اوپک همواره بین ایران و عربستان ادامه داشت و دارد؛ به‌خصوص که یکی از مهم‌ترین تولیدکننده‌های نفت خاورمیانه، عراق، با سـقوط صـدام و حضور آمریکایی‌ها در خاک این کشور، از گردونه رقابت حذف شده بود؛ حذفی که رقابت میان ایران و عربـستان در منطقـه خلیج‌فارس را به بالاترین حد خود رسانده بود.

  خوشحالی عربستان از تحریم‌های دور اول علیه ایران
اگر کمی جلوتر بیاییم تنها 2 سال پیش از به ثمر‌رسیدن برجام، بهای نفت بعد از آنکه تا بالای بشکه‌ای ۱۱۰دلار اوج گرفت، یعنی از نیمه سال۲۰۱۴ رو به سراشیبی رفت. در مقابله با این رویداد، عربستان سعودی برخلاف روش سنتی خود، به جای آنکه تولیدش را کم کند و دیگر اعضای اوپک را نیز به همین گزینه سوق دهد، تصمیم گرفت عرضه را همچنان در سطحی بالا نگه دارد و بدون ابراز نگرانی از خطر سقوط بیشتر قیمت‌ها، حتی به ارزان‌فروشی روی بیاورد. این در حالی است که یکی از اصلی‌ترین نگرانی‌ اوپکی‌ها همواره کاهش قیمت نفت بوده است.
هدف ریاض، تضعیف مواضع ایران بود. سعودی‌ها اطمینان داشتند که با سقوط بهای نفت، اقتصاد زیرتحریم ایران بیش از پیش در گرداب دشواری‌ها غرق خواهد شد و حاشیه مانور آن در خاورمیانه کاهش خواهد یافت. به علاوه عربستان با افزایش تولید خود به غرب پیام می‌داد که از ظرفیت لازم برای تامین نفت مورد نیاز جهان برخوردار است و اگر ایران در حاشیه بماند و حتی صادراتش به صفر هم سقوط کند، طی دورانی دراز هیچ مشکلی برای مصرف‌کنندگان انرژی پیش نخواهد آمد.

 برجامی که کام عربستان را تلخ کرد 
برجام به مذاق خیلی‌ها خوش نیامد. بهبود روابط ایران با کشورهای غربی و حتی دست‌یافتن به چارچوبی برای رابطه با آمریکا، خیلی از دشمنان داخلی و خارجی را آشفته کرد. عربستان یکی از این دشمنان بود. ‌عربستان‌سعودی‌ همان ابتدای تصویب توافق هسته‌ای ایران با 5کشور دیگر، به‌عنوان ‌یک‌کنشگر ‌نفتی‌ قدرتمند‌ در ‌اوپک، تصمیم گرفت‌ با‌روند ‌افزایشی‌تولید ‌فراتر ‌از ‌نیاز ‌بازار‌ جهانی، میزان ‌تولید 9میلیون‌ و‌ 140هزار ‌بشکه‌ای ‌ژوئن‌ 2013 را‌ به ‌میزان 10میلیون و‌ 723هزار ‌بشکه‌ای‌ در ‌نوامبر 2016با ‌هدف ‌مقابله ‌جدی ‌با ‌ایران ‌برساند. تا با این ‌تصمیم‌ چالش‌هایی ‌در‌ طرح‌ها و ‌برنامه‌های ‌ایران‌ به‌خصوص ‌بازتاب‌های ‌مثبت ‌ناشی ‌از توافقنامه ‌برجام ایجاد کند.

 شکست نشست فریز نفتی علیه ایران 
یکی دیگر از تلاش‌های عربستان برای بر‌هم‌زدن بازار ایران، پیگیری طرح فریز نفتی بود. عربستان که پیش از این بارها درخواست‌ها برای همکاری در زمینه کاهش تولید را رد کرده بود. در اواخر سال94 اعلام کرد  حاضر به کنترل سطح تولیدات نفتی خود شده است. روسیه، ونزوئلا، قطر و عربستان سعودی که از تولیدکنندگان بزرگ نفت دنیا هستند، در بهمن‌ماه 94 به توافقی اولیه برای ثابت نگه‌داشتن سقف تولید نفت (طرح فریز نفتی) با هدف مقابله با کاهش قیمت دست یافتند. مدتی بعد عربستان دوباره زیر میز زد و اعلام کرد که تنها درصورتی در چنین طرحی مشارکت خواهد کرد که ایران هم در این کاهش تولید مشارکت کند و این درحالی بود که ایران تازه از بختک تحریم‌های آمریکا علیه خود رهایی یافته بود و می‌خواست از فرصت برجام استفاده کرده و به سطح تولید نرمال و استاندارد خود برگردد و فروردین95 بیژن زنگنه، وزیر نفت ایران بارها اعلام و تأکید کرد که به هیچ‌وجه حاضر نیست به نام «فریز» جلوی افزایش تولید نفت ایران گرفته بشود.

 کشمکش‌ها بر سر قیمت ادامه دارد 
بعد از بازگشت تحریم‌های نفتی علیه ایران، کشمکش‌ها بر سر قیمت‌گذاری نفت بالا گرفت و در  این میان، بیشترین اختلاف بین ایران و عربستان است. بیژن زنگنه، وزیر نفت ایران در روزهای پایانی سال96 گفته بود که ایران می‌خواهد اوپک برای نگه‌داشتن قیمت حدود ۶۰دلار تلاش کند تا مانع رشد بیش از پیش تولیدات شیل (نفت آمریکا) شود و این در حالی است که در همان مقطع زمانی (اواخر سال96) عربستان به‌دنبال نرخ 70دلاری بوده است تا به همان هدف همیشگی خودش نزدیک‌تر شود؛ تضعیف ایران و رشد تولیدات شیل.