سیمای آشفته شهر

سارا گلابگیریان|یزد- خبرنگار :


  کارشناسان معتقدند معماری معاصر شهر یزد همچون معماری گذشته، ساختمان‌های زیبایی را به یادگار نخواهد گذاشت، معماری امروز آشفتگی‌هایی دارد که ناشی از مدیریت ناکارآمد است.
برخی عقیده دارند دیگر زمان معماری خشتی گذشته است و مقتضیات زمان ایجاب می‌کند که از این معماری فاصله بگیریم. برخی در پی ایجاد سازوکارهایی برای احیای معماری خشتی در استان هستند و برخی نیز عقیده دارند که تداوم معماری سنتی به معنای ساخت‌و‌سازهای خشتی نیست.
در هر حال معماری امروز شهر یزد ترکیبی از انواع و اقسام معماری‌های خوب و بد است که نمایی نامطلوب از شهر را به نمایش می‌گذارد، در حالی که معماری بافت تاریخی از نظم بسیار خوبی برخوردار است.

بی نقش بودن معماران و شهرسازان در معماری معاصر
رئیس کمیسیون عمران شورای اسلامی شهر یزد بر این باور است که شهر معاصر یزد بدون حضور جدی و هدفمند معماران و شهرسازان شکل گرفته است.
«محسن عباسی هرفته» معماری معاصر شهر را آشفته، بی‌هویت و مغشوش ارزیابی می‌کند و می‌افزاید: معماری و شهرسازی فعلی شهر یزد بی‌بهره از تفکری ریشه‌دار، شناسنامه‌دار و مملو از آشفتگی، پراکندگی و تفرّق است؛ گویی شهر به دفتر مشقی تبدیل شده که هرکس خط ناموزونی در آن نوشته و آن را آشفته کرده است؛ نتیجه آن‌که بازار مکاره‌ای شکل گرفته که قابل توجیه و دفاع نیست.
وی ادامه می‌دهد: می‌توان گفت که شهر معاصر یزد تهی از اندیشه‌های کیفیت‌مدار و معناگرای معمارانه و شهرسازانه است و محصول تلاش شتابزده مدیران برای پاسخی حداقلی و کمی‌گرا به نیازهای شهر بوده است.
او می‌گوید: دلایل بحران معماری معاصر یزد متعدد است اما آسیب‌شناسی اجمالی چند دهه ساخت‌و‌ساز در شهر حکایت از آن دارد که از جمله بزرگ‌ترین مشکلات معماری شهر یزد فقدان برنامه، مدیریت منسجم، دغدغه‌مند، آگاه و دوراندیش بوده است.
رئیس کمیسیون عمران شورای اسلامی شهر یزد ادامه می‌دهد: البته قطعاً افراد دغدغه‌‌مند و متخصص نیز در لابه‌لای این نظام مدیریتی کم نبوده‌اند اما برخی به هر دلیل به معماری به مرتبه نازل سرپناه بودن آن رضایت داده است. 
عباسی می‌افزاید: در نبود نظام مدیریتی کارآمد و دغدغه‌مند، عملاً ابتکار عمل را مردمی به دست گرفته‌اند که تخصص کافی در این زمینه ندارند؛ چراکه قرار نیست مردم و شهر معطل بمانند.
وی ادامه می‌دهد: به همین دلیل مردم از متولیان امر و قوانین ناکارآمد و متناقض آنها پیشی گرفته‌اند. در نتیجه در همه حوزه‌ها از تفکیک و قطعه‌بندی اراضی گرفته تا نحوه ساخت‌وساز، شهری بی‌بهره از بینش نظریه‌پردازان و صاحبان اندیشه معماری شکل گرفته است.
وی تاکید می‌کند: اساساً کیفیت و غنای معماری و شهرسازی یزد در چند سال گذشته، مساله جدی مدیران این حوزه نبوده است. 
عباسی می‌گوید: هرچند خانه‌دار کردن مردم، احداث معابر، ایجاد فضای سبز، ساخت مدرسه و مسائلی از این دست، مهم بوده اما به این نیازها در شکلی مبتذل پاسخ داده شده است به نحوی که به جای معماری، ساختمان‌هایی بدون روح و فاقد کیفیت سر از زمین برآورده‌اند.

افزایش تخلفات ساخت و ساز
وی یکی از پیامدهای این معماری و شهرسازی مدیریت نشده را بالا رفتن آمار تخلفات ساخت‌و‌ساز بیان می‌کند، به شکلی که امروزه بسیاری از ساخت‌و‌سازهای شهر از کانال‌های غیررسمی و به صورت خودسرانه ساخته می‌شود.
رئیس کمیسیون عمران شورای اسلامی شهر یزد وضعیت کنونی را بغرنج ارزیابی می‌کند و می‌گوید: امروزه شهروندان برای خود حقوقی را در زمینه ساخت‌و‌ساز قائل هستند که ناشی از عادت ایشان به عرف و فرهنگ نادرست موجود است و اصلاح آن بسیار دشوار است، به بیانی دیگر در حال حاضر عادت به تخلف، اِعمال قوانین را به امری سخت‌گیرانه بدل کرده است.
وی اعلام می‌کند: ساماندهی این وضعیت عزم جدی را می‌طلبد چون احتمالا برخی انتقادها را  به همراه خواهد داشت. مطمئناً در این راستا اطلاع‌رسانی و آگاهی بخشی اجتماعی نقش اساسی در شکل‌گیری فرهنگ جدید ساخت‌و‌ساز دارد.
عباسی می‌افزاید: صرف این ادعا که مردم باید خانه‌دار شوند یا باید پارک، مدرسه، خانه بهداشت یا مسجد ساخت توجیه خوبی نیست که شهر را بی‌هویت کنیم، چراکه مردم به طریق اولی حق دارند در شهری اصیل با معماری فاخر زندگی کنند تا آرامش، عزت نفس، هویت اجتماعی، سرزندگی و بسیاری از احساسات جمعی و ادراکات اجتماعی فاخر را از رهگذر حضور در بناها و شهری درخور تجربه کنند.
وی تاکید می‌کند: امروزه ثابت شده که شهر و معماری بر رفتار شهروندان و فرهنگ شهروندی تاثیر مستقیم و بسزایی دارد و می‌تواند معضلات اجتماعی را بهبود بخشد، مناسبات انسانی را ارتقا دهد و فرهنگ شهروندی را غنا ببخشد. وی می‌گوید: برای تحقق شهری هویتمند باید متولیان امر شهرسازی و معماری این دغدغه را به شکلی جدی و اولویت‌دار برای خود فهم کنند و حاضر باشند برای منافع درازمدت مردم هزینه کنند. عباسی هرفته تاکید می‌کند: باید نسخه‌ها و الگوهای مناسبی را به مردم معرفی کنیم و بتوانیم پای معماران و شهرسازان دانشمند و صاحب صلاحیت را برای هویت بخشیدن به شهر در نظام ساخت‌و‌ساز باز کنیم. معماری را صرفاً در حد ساختمان‌هایی مقاوم تنزل ندهیم و به کیفیت و روح معماری و شهر بیندیشیم.

   احترام به تکنولوژی جدید در معماری

یک  کارشناس معماری و شهرسازی استان می‌گوید: معماری سنتی بسیار ارزشمند است اما باید قبول کرد که باید با مقتضیات زمان، معماری جدیدی را در شهر اجرا کرد چراکه با توجه به برخی از آیتم‌های مهم در معماری سنتی از جمله زمین‌های بزرگ، امکان اجرای این معماری در شرایط امروز وجود ندارد.
«سیدمحمدآیت‌اللهی» می‌افزاید: در گذشته خانه‌های زیبایی در زمین‌هایی با وسعت 500 تا 1000 متر‌ مربع بلکه بیشتر ساخته می‌شد اما در حال حاضر قیمت هرمترمربع زمین در شهر یزد تا 10 میلیون تومان هم رسیده است و امکان اجرای چنین معماری وجود ندارد. وی با بیان این‌که در معماری، تکنولوژِی جدید حرف اول را می‌زند می‌گوید: از سوی دیگر باید برای جلوگیری از گسترش شهر یزد به سمت مجتمع‌سازی پیش رفت، از این رو زمانی که می‌توان در زمینی ساختمانی با تعداد واحدهای بیشتر ساخت دلیلی ندارد که معماری سنتی را اجرا کرد البته هنوز افراد آرمان گرایی هستند که به این کار می‌پردازند. آیت‌اللهی اظهار می‌کند: این درست نیست که به بهانه معماری سنتی و جهانی شدن شهر یزد به در و دیوار‌های شهر کاهگل بمالیم و نماهای شهری ایجاد شده از آجر و چینه‌های قدیمی را پشت آن پنهان کنیم. او اظهار می‌کند: اتفاقاتی از جمله استقرار صنایع سنگین و مهاجرپذیر شدن شهر یزد باعث شده معماری زیبایی در برخی از نقاط شهر شکل نگیرد و به سمت حاشیه‌نشینی و معماری‌های ضعیف گرایش پیدا کنیم.


 

آرامش از دست رفته در معماری شهر یزد

 معماری سنتی یزد چیزی جز آرامش برای شهروندان به ارمغان نمی‌آورد. آرامشی که امروز هم در بافت تاریخی یزد جاری و ساری است و معماری زیبایی که هم چشم‌نواز است و هم دلنشین. 
معماری سنتی شهر یزد با دیوارهای خشتی بلند و قطور در ظاهر خشن به نظر می‌رسد، اما در پس این دیوارهای بلند که البته با فلسفه خاصی در معماری شهر گنجانده شده است، دنیای ملاطفت و زیبایی موج می‌زند. 
ساختمان‌هایی با رعایت حریم و متناسب با شرایط اقلیمی‌که بهترین نمونه زندگی مسالمت‌آمیز یزدی‌ها با محیط ‌زیست است. 
رهاورد این معماری بافت تاریخی زیبا و منحصربه‌فرد است که دنیا نیز به زیبایی و انحصاری بودن آن اعتراف کرده است. 
اما امروز آشفتگی بسیاری در معماری شهر به چشم می‌آید. معماری‌ای که نشان می‌دهد در هر جای شهر چه قشری از جامعه زندگی می‌کنند. معماری مناطق حاشیه شهر بسیار ضعیف   است. به میانه شهر که می‌رسیم معماری بهتری را شاهد هستیم و در نقاط برخوردار شهر نیز معماری دیگری به چشم می‌آید.  هیچ‌یک از این 3 بر دیگری برتری ندارد. خانه‌های اقشار محروم معماری خاصی ندارد، در میانه شهر هم آشفتگی از چند نمونه معماری به ‌ویژه معماری‌های نامتناسب با بافت تاریخی که در مرکز شهر قرار دارد به چشم می‌آید. 
در مناطق برخوردار شاهد معماری‌ای هستیم که اغلب با معماری ایرانی ارتباطی ندارد. ساختمان‌هایی با اشکال مختلف با نماهای متفاوت و رنگارنگ و مصالحی که اصلا با شرایط اقلیمی ‌استان یزد همخوانی ندارد. 
امروز همگی از معماری اصیل بافت تاریخی احساس غرور می‌کنیم، اما قطعا نسل‌های آینده به این معماری که امروز شکل گرفته است افتخار نخواهند کرد.  معماری امروز مخلوطی از انواع و اقسام سلایق است که به دور از نظارت دستگاه‌های متولی ساختمان شکل گرفته است. 
دیگر از خانه‌های حیاط مرکزی و زیبا خبری نیست. دیگر بادگیرها هوای خانه‌ها را مطبوع نمی‌کنند و دیگر سایه ساباط‌ها رهگذران را از شدت آفتاب گرم کویر محافظت نخواهد کرد. 
حریم‌ها در معماری جدید شکسته شده است و دیگر نامی‌از فضای اندرونی و بیرونی به گوش نمی‌رسد و حریم خانه‌های همسایه نیز رعایت نمی‌شود.  امنیت از خانه‌های جدید رخت بربسته است در حالی که خانه‌های قدیمی ‌به دلیل سبک معماری بسیار امن بودند و هرگز بابت احساس امنیت برای ساکنان خانه نگرانی وجود نداشت. 
تراکم جمعیت در معماری امروز شهر بسیار بالاست، اما در معماری سنتی برای نیازهای شهری اندازه‌هایی مشخص بود تا مردم برای بهره‌مندی از خدمات با مشکل مواجه نشوند.  به هر حال درست است که شهر یزد شهر جهانی برشمرده شده است و اصلی‌ترین دلیل آن نیز معماری زیبا و منحصربه‌فرد آن است، اما اقداماتی که در حال حاضر در حال انجام است نشانی از زنده نگه داشتن این معماری زیبا ندارد. اگر قرار باشد شهر یزد دوباره در پی کسب برند جهانی باشد، این بار بافتی با معماری ازرشمند برای عرضه وجود نخواهد داشت. 

 

مزیتی به نام بافت تاریخی

یک کارشناس معماری گفت: بافت تاریخی مربوط به برهه‌ای از زمان است که حیات جامعه انسانی در آن جریان داشته و اکنون نیز با همان شیوه با حالتی روزآمدتر و هر چند با ایراداتی در جریان است و به استحکام فرهنگی و اقتصادی جامعه کمک می‌کند. «مسیح وفادار» در گفت‌وگو با ایمنا اظهار کرد: شهر تاریخی برآیندی است از عواملِ فرهنگی، اقلیمی و اقتصادی که در توازنی به دست انسان در قالب محیط مصنوع، ایجاد شده است. وی ادامه داد: با استفاده از بافت تاریخی می‌توان به تفکرات فرهنگی، اقلیمی و اقتصادی دوران گذشته پی برد. اهمیت این تفکرات از آن جهت است که هویت شهر را مطرح می‌کند و بستری برای برنامه‌ریزی و گسترش شهری پایدار ارائه می‌کند.  وفادار با اشاره به تفاوت بافت‌های تاریخی و فرسوده و ناکارآمد، تصریح کرد: بافت فرسوده و ناکارآمد بافتی خالی از شرایط زندگی مناسب و عموما از لحاظ کالبدی غیرقابل استفاده و ناکارآمد است. وی با بیان این‌که بافت تاریخی نماد حیات و هویت و بافت فرسوده نماد مرگ و بی‌هویتی است، ادامه داد: مدیریت شهری باید نقاط قوت و ضعف شهر را بشناسد و با همکاری ارگان‌هایی نظیر میراث فرهنگی و کارشناسان خبره در راستای احیا و بهسازی فضای شهری تلاش کند و با استفاده از تهیه طرح‌هایی مثل نقشه کسب و کار شهری در بافت تاریخی، زمینه شادابی و ایجاد الگوی زیستی مناسب را در بافت فرسوده، طراحی و تقویت کند.