نابودی جنگل‌ها در صنعت چوب ایران

یوسف حسینعلی‌زاده _ معاون سابق سازمان جنگل‌ها

خط قرمز تمام فعالیت‌های انسانی در مواجهه با منابع طبیعی تجدید‌شونده به‌خصوص جنگل‌ها، حفظ سازگاری فعالیت‌ها با پایداری منابع و بهره‌برداری از تولید این منابع است تا اصل سرمایه وجودی منابع طبیعی برای تولید مجدد باقی بماند.
عبور صنعت چوب از خطوط قرمز طبیعت، نه‌تنها طبیعت را به چالش کشیده است که همین چالش‌ها، به گودال‌ سقوط صنایع چوب در ایران تبدیل می‌شوند. تا چند دهه گذشته 3پدیده نامیمون فقر، جهل و طمع انسان‌ها به غارت منابع طبیعی و جنگل‌ها منجر شده بود و امروز علم و تکنولوژی با نام بهره‌برداری حداکثری از طبیعت، قدم در کارزار تازه با جنگل‌ها گذاشته است.
اگر روند تعامل انسان‌ها با منابع طبیعی تجدید‌شونده در جهان و به‌نوبه‌خود در ایران با روال پرشتاب کنونی پیش برود، دیگر نیازی هم به جنگ‌های جهانی یا اتمی وجود ندارد؛ بلکه با نابودی منابع طبیعی دفتر حیات بشر هم بسته می‌شود. تمامی صنایع بسته به نوع فعالیت، آثار سوء و جبران‌ناپذیری بر طبیعت حیات‌بخش دارند، اما در صنعت چوب، فرآوری و تولید ‌ام‌دی‌اف، گوی سبقت را در تهدید طبیعت ربوده است.

جدال صنعت ‌ام‌دی‌اف با جنگل
با نگاهی گذرا به فرایند تولید ‌ام‌دی‌اف، بیشتر با عمق فاجعه آشنا می‌شویم. از همان ابتدا، فلسفه ایجاد صنعت ‌ام‌دی‌اف تبدیل خرده‌چوب‌های ضایعاتی حاصل از صنایع چوب به تخته‌های فشرده قابل مصرف بود که البته ایده درستی هم بود، اما این صنعت در ادامه برای کسب سود بیشتر، راه خود را از مسیر خرده‌چوب‌های ضایعاتی به سمت چوب‌های «گرده‌بینه» جنگلی کج کرد.
براساس آمارها، سال‌1397 یک میلیون و 400‌هزار مترمکعب ‌ام‌دی‌اف در ایران تولید شد که برای تولید هر مترمکعب ‌ام‌دی‌اف خام، حدود 1400کیلوگرم معادل 2.2مترمکعب چوب خام از نوع جنگلی، باغی و یا گونه‌های زراعت چوب با قطر بالای 10سانتی‌متر (گرده‌بینه) نیاز بود.
بدین‌ترتیب سالانه حدود 3میلیون و 100هزار مترمکعب، معادل حدود 2میلیون تن چوب کشور، خوراک این صنعت شده است.
کارشناسان اینگونه مصرف چوب را فشار صنعت چوب بر گلوی جنگل‌های ایران اعلام می‌کنند. چون این اعداد شاید در روسیه با برخورداری از 850میلیون هکتار جنگل تولیدی و صنعتی جایگاهی نداشته باشد، اما در ایران، با کمتر از 2میلیون هکتار جنگل تاریخی، حفاظتی و تولیدی، آن هم در نقطه‌ای از نوار خشک کره زمین، یک فاجعه است.
از همین نکته می‌توان دریافت که چرا دولت سوئیس به کشاورزان خود اعلام کرده که دولت حاضر است درآمد زراعی یکساله زمین‌های کشاورزی را براساس نوع زراعت یکجا پرداخت کند و کشاورز نیز متعهد شده ‌زمین زراعی خود را با کاشت هر نوع گیاه، حتی شبدر سبز نگاه دارد.
این تصمیم نشانه توجه دولت سوئیس به ارزش غیرتجاری و نه بازاری سبز ماندن زمین است. ارزش تجاری زمین را می‌توان با واردات جبران کرد، ولی ارزش غیربازاری عرصه‌های طبیعی غیرقابل جبران است. ارزش یک هکتار زمین جنگلی، 11برابر زمین زراعی و ارزش یک هکتار زمین مرتعی 3برابر ارزش زمین زراعی است. با نگاه به چنین آمارهایی می‌توان تولید ‌ام‌دی‌اف در ایران را علاوه بر آنکه یک تولید اقتصادی نامید، عنوان غارت خاموش منابع جنگلی را نیز بر آن نهاد. نقش منابع تولید چوب به‌خصوص جنگل‌ها، از هر نوع و در هر مکان به تولید چوب محدود نشده که باید نقش حیاتی درختان جنگل را در تولید اکسیژن، حفظ منابع آب، تولید و حفظ خاک، جلوگیری از سیل و رانش زمین، تصفیه هوا و صدها نقش ناشناخته دیگر جست‌وجو کرد. بر همین اساس، کارشناسان جنگل و منابع طبیعی نیز واردات چوب خام و ‌ام‌دی‌‌اف خام را برای جبران آثار سوء تولید ‌ام‌دی‌اف در ایران ضروری می‌دانند.

   پیامدهای ناگوارتولید ‌ام‌دی‌اف در ایران

 یک دهه خشکسالی اخیر، اهمیت استفاده بهینه از آب قابل استحصال کشور را بیش از پیش نمایان کرد، اما هنوز این پیام مهم به گوش صنعت ‌ام‌دی‌اف ایران نرسیده است. برای تولید یک مترمکعب ‌ام‌دی‌اف در کارخانه، حدود یک مترمکعب آب مصرف می‌شود. بنابراین سالانه بیش از یک‌میلیارد و 400میلیون لیتر آب در فرایند تبدیل 3میلیون و 100هزار مترمکعب چوب خام به ‌ام‌دی‌اف خام مصرف می‌شود. این مقدار البته جدا از مصرف آب برای تولید چوب خام در جنگل یا زراعت چوب است. برای تولید یک کیلوگرم چوب خام به میزان 2 تا 3برابر و در بعضی مناطق حتی تا 4برابر نیاز تولید موادغذایی استراتژیک، آب مصرف می‌شود. فائو (سازمان جهانی غذا) اعلام کرده است، با آب مصرفی برای تولید یک کیلوگرم چوب، می‌توان حداقل 2کیلوگرم مواد غذایی مثل گندم تولید کرد. با چنین اعلامی از سوی سازمان جهانی خواربار، صحت لحاظ اهمیت حیاتی و اقتصادی آب در محاسبات طراحی کارخانجات ‌ام‌دی‌اف در ایران نیز به‌شدت زیر سؤال است.

عکس: همشهری/ امیرحسین جامه بزرگ