شرحی برای یک سفر

مدیر گروه ادبیات دانشگاه فردوسی مشهد و نویسنده کتاب «تاریخ بدن در ادبیات» در نشست نقد و بررسی این کتاب که در خردسرای فردوسی در مشهد برگزار شد، به معرفی این کتاب براساس 3 گزاره تشکیل‌دهنده آن پرداخت. به گزارش ایبنا، مهدی زرقانی بیان کرد: این کتاب براساس 3 گزاره شکل گرفته است. گزاره اول بیان می‌کند که بدن امر ساده و سطحی نیست.

 اگر مروری در ذهن انجام دهیم استعاره مرکزی ابتدایی‌ترین مسائل زندگی تا پیچیده‌ترین مسائل الهیات، بدن است. اساسا ما با بدن، در بدن و به وسیله بدن است که به ادراک خودمان و به ادراک هستی می‌رسیم و شاید به این علت بوده که فیلسوف بدنی مثل مرلوپونتی به این نتیجه می‌رسد که در مقابل آن گزاره معروف «می‌اندیشم پس هستم» که اصالت را به اندیشه می‌دهد، می‌گوید: «من بدنم هستم» و این‌طور خط تازه‌ای از تفکر و نوع نگاه به بدن در تفکر فلسفی غرب شکل می‌گیرد. 

وی مطالعات در حوزه بدن را بینارشته‌ای تعریف کرد و گفت: ما نحله‌ای داریم از فیلسوفان بدن در مغرب‌زمین که در آثار متعددی و به زبان‌های مختلف به آن پرداخته‌اند. همچنین در کنار فیلسوفان بدن، طیف گسترده‌ای از جامعه‌شناسان بدن، زبان‌شناسان و متخصصان علوم شناختی وارد بحث شده‌اند. این استاد ادبیات دانشگاه فردوسی بدن را ظاهری یکپارچه با ایدئولوژی‌های متفاوت خواند و افزود: دومین گزاره از ثبوت و تغییرناپذیری بدن می‌گوید؛ یعنی به بدن نگاه ذات‌انگارانه نمی‌توان داشت. در واقع بدن به ظاهر یک چیز است، اما گفتمان‌ها و ایدئولوژی‌های مختلف در طول تاریخ به تعریف و بازتعریف این موضوع پرداخته‌اند و براساس این نظام ارزشی، هستی‌شناسی و معرفت‌شناسی به سراغ بدن رفته‌اند و متکثر شده‌اند. 

زرقانی مطالعه بدن را یکی از راه‌های رسیدن به تاریخ اندیشه هر ملتی خواند و ادامه داد: جمله‌ای از فوکو مطرح کرده‌اند که می‌گوید «بدن سطحی است که رخدادها بر آن نقش بسته است» در واقع ما می‌توانیم به بدن در طول تاریخ برای فهم فرهنگ و اندیشه آن دوره نگاه کنیم. حتی در بررسی تاریخ بدن در فرهنگ خودمان، ایران، می‌توانیم به یک تاریخ اندیشه ایرانی دست پیدا کنیم. درست است که این تنها راه دستیابی به تاریخ اندیشه نیست، اما مسیری که از طریق مطالعات بدن طی می‌شود و نتایجی که به دست می‌آید از راه‌های دیگر امکانپذیر نیست. 

وی ضمن تاکید بر ذهنیت واحد بر کتاب یادشده گفت: گزاره سوم این است که این کتاب مجموعه مقالات نیست. گاهی در کتابی که اسم چند نویسنده برآن نقش می‌بندد این تصور به ذهن می‌رسد که هر کسی یک فصل را نوشته اما این‌طور نیست یک ذهنیت واحد بر این کتاب حاکم است و بین مباحث کتاب پیوستگی و وابستگی وجود دارد. این پژوهشگر در حوزه ادبیات کتاب «تاریخ بدن در ادبیات» را شرح سفری برای یافتن پاسخ پرسش خود خواند و افزود: این کتاب حاصل دغدغه‌ای در ذهنم بود که دوست داشتم درباره آن جست‌وجو کنم و نتیجه جست‌وجویم را هم به مخاطبان ارائه دهم. غالبا کتاب‌های من شرح سفر من برای پاسخ به یک پرسش است و ممکن است در میانه راه اشتباه‌هایی نیز کرده باشم و یا اصلا مباحثی را ندیده باشم. 


هر چیز مادی بدن دارد

صبا عظیمی، مدرس زبان و ادبیات انگلیسی در دانشگاه فردوسی مشهد و پژوهشگر در حوزه بدن، در این نشست گفت: وقتی می‌گوییم بدن، نباید انتظار بدن انسان را داشته باشیم چون هرچیز مادی، بدن دارد. با همین پیش‌فرض، من برعکس منابعی که در انگلیسی اغلب می‌بینم هیچ تعریفی از خود بدن و از واژه بدن در این کار ندیدم. این‌که منظور چه نوع بدنی است و انگار این کتاب به طور پیش‌فرض به بدن انسان پرداخته اما خود کتاب هم به این پیش‌فرض وفادار نبوده است. در واقع خود مولفان هم بر این نکته بودند که بدن فقط بدن انسان نیست، اما آن را در ابتدای کتاب تعریف نکرده‌اند. صبا عظیمی در انتهای سخنان خود خاطرنشان کرد: ما نمی‌توانیم دست به فراموشی راهبردی بدن بزنیم و آن را فراموش کنیم. هنگامی که مریض می‌شویم یا مرگ به سراغمان می‌آید باید از خود بپرسیم برای ما انسانی که دیگر صحبت نمی‌کند و زندگی نباتی دارد تا چه ‌اندازه انسان است. 


یک متن ادبی قوی که وجه تاریخی آن گم است

مهدی کرمانی، استاد جامعه‌شناسی دانشگاه فردوسی مشهد، نیز در سخنانی در این نشست کتاب «تاریخ بدن در ادبیات» را مسئله‌محور و نه نظریه‌محور خواند و گفت: بخش زیادی از چالش‌هایی که خواننده با آن در ابتدای امر روبه‌رو می‌شود از 3 ترکیب تاریخ، ادبیات و بدن است، چراکه وجه تاریخی کتاب گم می‌شود و تقسیم‌بندی‌ها مناقشه‌برانگیز است. وی همچنین عنوان کرد: با وجود این‌که بخش زیادی از مدعیات ارتباط متن ادبی با زمینه فرهنگی اثر، تلاش برای بردن اثر به قلمرو مطالعات بینا‌رشته‌ای است، اما شاهد متن مطالعه‌ای بینارشته‌ای نیستیم، بلکه شاهد یک متن ادبی قوی هستیم که به‌صورت ضمنی مدافع یک نظریه است که نویسنده در چند فصل به آن اشاره می‌کند. 


تمام سبک زندگی ما بدن‌مند است

کاوه جبران عضو هیات‌علمی دانشگاه افغانستان و دانشجوی دکتری ادبیات فارسی دانشگاه فردوسی مشهد هم در این نشست ضمن بیان تجربیات خود در ارزشمند شدن مساله بدن و پرداختن به آن، اظهار کرد: ما با بدن‌مندی و جسمانیت نمی‌توانیم تجربه معرفتی و ایمانی خود را تکمیل کنیم، تمام سبک زندگی ما بدن‌مند است و به همین دلیل کتاب «تاریخ بدن در ادبیات» موضوع بسیار مهمی است، چراکه ادبیات یکی از عرصه‌هایی است که می‌تواند به این مساله بپردازد و آن را بهتر نشان دهد. 

وی در ادامه با انتقاد از نادیده گرفتن ژانر تفسیری و فقهی در بخش حماسی افزود: نویسنده اثر در این کتاب از روش خوبی برای نوشتن تاریخ ادبیات و گفتمان‌سازی مسائل ادبی استفاده کرده و توانسته است مباحث بسیار بزرگی را منسجم می‌کند تا هنگامی که دانشجو و دانش‌آموز به کتاب مراجعه می‌کند خیلی زود با آن انس بگیرد البته که در این میان ناگریز به ورطه بیان کلیات افتاده است. 

موضوع، مطالعات بدن نیازمند بومی‌سازی است

علی خزاعی‌فر عضو هیات‌علمی گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه فردوسی، گفت: در بخشی از کتاب «تاریخ بدن در ادبیات» در مقدمه آورده شده که ما نظریه واحدی را ارائه نمی‌دهیم. جدای از این‌که این یک ژست آکادمیک است، مبنای کار ما نظریه زمینه‌ای است؛ نظریه‌ای که 2 ویژگی دارد. نخست زمینه‌ها و مقدمات یک نظریه تازه را فراهم می‌آورد و دوم به محقق کمک می‌کند که بر کج‌فهمی‌ها و پیش‌داوری‌هایی فائق آاید که مسیر تحقیق گریبانگیر آن شود. پژوهشگر بدون هیچ پیش‌فرضی داده‌ها را جمع‌آوری می‌کند و در میان داده به دنبال مفاهیم تکراری می‌گردد و آنها را کدگذاری و کد‌ها را طبقه‌بندی می‌کند و سپس به شیوه استقرایی به یک نظریه می‌رسد که فوق‌العاده روش پیچیده‌ای است.  

وی در ادامه بیان کرد: مهدی زرقانی روشی را در این کتاب به کار برده است که مبتنی بر تعدادی پیش‌فرض است و آن روش در بعضی موارد به‌خصوص زمانی که از «تنِ سیاسی» صحبت می‌کند، از پیش‌فرض‌های نظری استفاده می‌کند. در واقع در این کتاب که روح نظریات فوکو در آن حس می‌شود، نظریه واحدی را بیان نمی‌کند. خزاعی‌فر بر لزوم بومی‌سازی مطالعات بدن تاکید کرد و افزود: بدن یک برساخت یا مخلوق فرهنگی است که در بررسی متون ادبی ما می‌خواهیم به درک حسی از بدن برسیم و بتوانیم مطالعات بدن در ادبیات را بومی‌سازی کنیم. در واقع موضوع مطالعات بدن گرچه میان‌رشته‌ای است، اما نیازمند ایجاد یک رشته خاص در این زمینه هستیم.