مسجد سلجوقی زواره رها شد

محمد باریکانی/خبر‌نگار


شهرستان تاریخی زواره با برخورداری از 30هکتار بافت تاریخی ثبت ملی شده توانسته است گام‌های خودجوش مردمی برای حفاظت از باقیمانده عناصر معماری و هویتی خود را تقویت کند اما مرمت بناهای تاریخی آن نیمه‌کاره رها شد.
به گزارش همشهری، تا همین یک دهه پیش که تب ساخت‌وسازهای مدرن در کشور بالا رفت و از زابل تا اورامان را در خود فروکشید، معماری‌های بومی یکی پس از دیگری در بافت‌های تاریخی ویران شد و جای آنها بناهای مدرن یکسان سربرآورد. این اتفاق البته هشدار معماران و دوستداران میراث فرهنگی را به همراه داشت و آنها زنگ خطر نابودی معماری سنتی ایران را به‌صدا درآوردند تا آنکه در دوران معاونت شهردار کنونی تهران در وزارت راه و شهرسازی ضوابط بافت‌های تاریخی در سراسر کشور ابلاغ شد و امکان ساخت‌وساز ناهمگون در بافت‌های تاریخی سلب شد.
شهرستان زواره اما از حدود یک دهه قبل توانست تب بالای ساخت‌وساز و ویرانی در بافت تاریخی خود را کنترل کند و مردم و مسئولان این شهرستان یک‌صدا بر حفظ بقایای تاریخی این شهرستان پافشاری کردند. نتیجه آن مرمت و احیای خانه‌های متروک تاریخی و چهارصفه‌ای ارزشمند این شهرستان شد که بناهایی از دوره سلجوقی، صفوی و قاجار را در خود جای داده است.
پس از تشکیل پایگاه ملی میراث‌فرهنگی زواره، تلاش‌ها برای مرمت آثار تاریخی این شهر افزایش یافت. اما سازمان سابق میراث فرهنگی که در تنگنای مالی قرار داشت، آنطور که سیداحمد محیط طباطبایی، رئیس افتخاری سابق پایگاه ملی میراث‌فرهنگی زواره به صدای میراث گفته است، نتوانست حتی کمترین حمایتی در روند مرمت و احیای بافت تاریخی زواره داشته باشد.
به همین دلیل مردم و مسئولان شهرستان زواره دست به‌کار شدند و با هزینه شخصی و البته با کمک مالی از برخی دستگاه‌ها کار احیای بافت تاریخی زواره را آغاز کردند. نمونه این تلاش‌ها در مرمت و احیای مسجد تاریخی پامنار زواره قابل مشاهده است. اگرچه روند مرمتی این اثر ارزشمند دوره سلجوقی که از یادگارهای دوران حسن صباح است و بر ویرانه‌های یک آتشکده احداث شده، نزدیک به یک‌سال است که به‌دلیل نبود تنها 140میلیون تومان برای اتمام مرمت این اثر تعطیل شده است.
به نوشته صدای میراث، مسجد تاریخی پامنار زواره در ردیف نخستین آثار ثبت ملی شده کشور قرار دارد که پس از تاسیس اداره باستان‌شناسی توسط آندره گدار در ایران به ثبت ملی رسید.
مسجد پامنار زواره به مسجد بنکویه نیز شهرت دارد و براساس آنچه پایگاه پژوهشی میراث‌فرهنگی زواره نیز منتشر کرده، از گنجینه‌های ارزشمند و بی‌نظیری است که در زمان سلجوقیان و در سال۴۶۱‌هجری قمری احداث شد. این مسجد ۷محراب با گچبری‌های نفیس داشت که یکی از محراب‌های آن در زیرزمین مسجد و در شبستان تاریخی آن ایجاد شده بود. سال۱۳۵۹ اما گروه نوسازی مسجد پامنار زواره تصمیم گرفت بخشی از مسجد تاریخی را به سالن اجتماعات تبدیل کند. به همین دلیل کتیبه‌های زیبای مسجد و 2محراب آن زیر اقدام آنها مدفون شد.
منار تاریخی مسجد جامع پامنار زواره به گزارش صدای میراث، دومین منار تاریخ‌دار کشور پس از مسجد جامع ساوه است و سیداحمد محیط طباطبایی، رئیس افتخاری سابق پایگاه میراث‌فرهنگی زواره که می‌گوید، خانه تاریخی پدری خود را به پایگاه میراث فرهنگی آن شهرستان تبدیل کرده، گفته است: مرمت مسجد پامنار زواره از اسفندماه سال96 و با اعتباری که وزارت راه وشهرسازی به آن اختصاص داد، آغاز شد و سازمان میراث فرهنگی به‌دلیل نداشتن اعتبار کافی نیز نتوانست حتی حمایت حداقلی از مرمت این اثر تاریخی داشته باشد.
به‌گفته او، مسجد تاریخی پامنار زواره که دومین مسجد جامع تاریخی این شهرستان است پس از ورود اسماعیلیان به این منطقه احداث شد.
محیط طباطبایی می‌گوید: در دوره تاریخی، شیعیان اسماعیلیه در زواره صاحب قدرت و نفوذ شدند و یکی از جانشینان «حسن صباح» به نام «علی‌بن حسن زواره‌ای» در زواره حاکم شد و یکی از قلاع اسماعیلیه را در دشت زواره احداث کرد. مسجد پامنار زواره نیز بر یک بنای قدیمی که احتمال می‌رود آتشکده باشد بنا شد.
او با اعلام اینکه در مطالعات باستان‌شناسی که با کمک پژوهشکده باستان‌شناسی پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری صورت گرفت، مشخص شد که براساس کتیبه تاریخی منار مسجد پامنار، همان فردی که بانی احداث منار بود، بانی ایجاد محراب‌های مسجد نیز بوده است.
محیط طباطبایی گفت: تزئینات محراب‌های مسجد جامع پامنار زواره نیز شبیه به تزئیناتی است که در مساجد شمال آفریقا و مصر هم وجود دارد و این موضوع می‌تواند بیانگر ارتباط میان فاطمیون ایران و مصر در آن دوره تاریخی باشد.
سیداحمد محیط طباطبایی با اشاره به یافتن یک محراب دیگر در شبستان زیرزمینی مسجد تاریخی پامنار زواره گفت: در سال‌های ابتدای پیروزی انقلاب اسلامی با هدف توسعه فضای مسجد پامنار و ایجاد فضای جدید برای نمازگزاران، 2محراب مسجد و بخش شبستان زیرزمینی این بنای تاریخی از بین رفته بود. اما با همراهی همگان این اجازه به‌دست آمد که بنای جدید برچیده شود و مسجد پامنار به حالت اولیه بازگردد.
او افزود: فضای زیرین مسجد بار دیگر کاوش و تلاش شد مسجد پامنار زواره براساس عکس‌های سال۵۷ به هویت پیشین خود بازگردد که این عملیات با اعتبارات وزارت راه‌وشهرسازی آغاز شد و تا حدودی نیز پیش رفت. اما امسال به‌دلیل مسائل و تنگناهای میراث، مسجد تاریخی پامنار زواره نتوانست از امکانات مالی برای اتمام کار مرمت برخوردار شود و مرمت و احیای این بنا تاکنون رها شده است.
سید احمد محیط طباطبایی همچنین اعتبار مورد نیاز برای اتمام فعالیت مرمت و احیای مسجد جامع زواره را حدود ۱۴۰میلیون تومان اعلام کرده است.