موانع آبیاری نوین در اردبیل

پوپک قاسمی| اردبیل- خبرنگار:


اردبیل استانی است با ظرفیت فوق‌العاده برای کشاورزی و این ظرفیت به عنوان یکی از محورهای توسعه استان مورد تاکید قرار گرفته است. البته بهره‌گیری از ظرفیت کشاورزی بدون توجه به آسیب‌های زیست‌محیطی و منابع طبیعی میسر نیست چراکه در حال حاضر به دلیل برداشت بی‌رویه، منابع آب زیرزمینی دشت اردبیل تخلیه شده و در وضعیت بحرانی قرار گرفته است. 

این در حالی است که به گفته «رضا کریمی» عضو کمیسیون کشاورزی مجلس، استان اردبیل از لحاظ مدرن‌سازی آبیاری کشاورزی در رتبه آخر قرار دارد و این گواه غفلت از حوزه حیاتی مدیریت آب در استان است. بر اساس آمار اعلام شده بیش از 90 درصد منابع آبی استان در زمینه کشاورزی مصرف می‌شود و با راندمان پایین آبیاری سنتی یا غرقابی هدر می‌رود.


جلسه‌ای برای پیگیری

در روزهای گذشته به دلیل اهمیت موضوع آبیاری نوین در استان ، این مساله با تشکیل جلسه‌ای مورد بررسی قرار گرفت. در این جلسه روند پیشرفت امور مطالعاتی و اجرایی سامانه‌های نوین آبیاری در استان اردبیل با حضور «علی‌مراد اکبری» معاون وزیر جهادکشاورزی در امور آب و خاک، «اکبر بهنام‌جو» استاندار اردبیل و «رضا کریمی» و «ولی ملکی» نمایندگان مردم اردبیل، نیر، نمین و سرعین و مشگین‌شهر در مجلس شورای اسلامی بررسی شد. 

استاندار در این جلسه با توجه به شرایط موجود بر پیگیری و تحقق  اعتبار و منابع مالی برای ادامه طرح‌های در دست اجرا تاکید کرد و گفت: طرح‌ها و پروژه‌های آب و خاک استان و دشت اردبیل همچنین نحوه ورود به بحث روند عملیات اجرایی آنها باید به دقت بررسی شود.


دغدغه کم‌آبی

مدیرعامل امور آب منطقه‌ای استان در گفت‌وگو با همشهری در این باره اظهار می‌کند: هرچند که مخازن سدهای استان در حال آبگیری هستند اما بخشی از این آب جزو ذخایر احتیاطی سال‌های بعد به شمار می‌رود و همچنان در تامین و حفظ منابع آبی با مشکل مواجه هستیم. 

«اصغر سلیمان‌زاده» با اشاره به این‌که در چند دهه اخیر کشاورزان کمبود آب مورد نیاز خود را با فشار بر ذخایر آب‌های زیر‌زمینی تامین کرده‌اند، عنوان می‌کند: با ادامه وضعیت فعلی معضل پایین‌تر رفتن سطح آب‌های زیرزمینی در استان و به‌ویژه در دشت اردبیل همچنان به قوت خود باقی است و حتی اگر سال‌های پربارشی پیش‌رو داشته باشیم باز هم دهه‌ها طول می‌کشد که منابع آب‌ زیرزمینی احیا شود. 

سلیمان‌زاده میزان کسری آب زیرزمینی در دشت اردبیل را حدود 604 میلیون متر مکعب عنوان می‌کند و می‌افزاید: با توجه به آن‌که بیش از 90 درصد منابع آبی استان در بخش کشاورزی مصرف می‌شود، بدون افزایش بهره‌وری آب مصرفی در این بخش، مدیریت منابع آبی استان همواره با مشکل مواجه خواهد بود. 

به گفته این مسئول، دولت از سال 93 برنامه‌های تعادل‌بخشی به آب‌های زیرزمینی را در استان آغاز کرده و اگر کشاورزان برای مدرن‌سازی شبکه آبیاری همکاری کنند پیش‌بینی می‌شود در عرض 20 سال به تدریج سطح آب‌های زیرزمینی دشت اردبیل به حد تعادل برسد.


بی‌رغبتی کشاورزان به ایجاد شبکه آبیاری

به گفته کارشناسان در حالی‌که راندمان آبیاری سنتی حداکثر 30 تا 35 درصد است، بهره‌وری مصرف آب در شیوه‌های مدرن بیش از 94 درصد است و این یعنی صرفه‌جویی قابل ملاحظه‌ در مصرف آب؛ آن هم در استانی که 90 درصد منابع آبی‌اش در بخش کشاورزی مصرف می‌شود. 

مدیر‌کل جهاد کشاورزی استان اردبیل در مورد ترویج آبیاری مدرن اظهار می‌کند: اگر مالکان زمین‌های قرار گرفته در زیرمجموعه یک منبع آبی به این اداره کل مراجعه و برای اجرای طرح آبیاری مدرن اعلام آمادگی کنند، دولت تا 85 درصد از کل هزینه ایجاد شبکه آبیاری را پرداخت می‌کند. «خلیل نیکشاد» اظهار می‌کند: سالانه حدود یک میلیارد و 200 میلیون متر مکعب آب برای آبیاری اراضی کشاورزی استان نیاز است که برای تامین بخشی از آن استفاده نادرست از منابع آب‌ زیرزمینی همچنان ادامه دارد.

او با بیان این‌که استفاده از آب‌های زیرزمینی باید آخرین راهکار ما باشد نه اولین آن، تاکید می‌کند: نتیجه استفاده بی‌رویه از آب‌های زیرزمینی این شده که در دشت اردبیل که تا 20 سال پیش با حفر چاه 15 تا 30 متری می‌شد به آب رسید، اکنون در عمق 120 متری هم رسیدن به آب مشکل است و در برخی مناطق شوری آب به مرز خطرناکی رسیده است. 

این مسئول ادامه می‌دهد: با توجه به این‌که حدود70 درصد از 225 هزار هکتار اراضی آبی استان به صورت سنتی آبیاری می‌شود، به نظر می‌رسد هر اندازه هم که منابع آبی در دسترس باشد باز هم بدون استفاده از شیوه‌های نوین آبیاری مدرن قطره‌ای و یا تحت فشار، بیشتر منابع آبی ما همچنان به هدر خواهد رفت و با وجود اختصاص تسهیلات مناسب از سوی دولت برای بهسازی کانال‌های انتقال آب و مدرن‌سازی شیوه‌های آبیاری، هنوز هم بسیاری از کشاورزان برای این کار رغبت چندانی ندارند. 


پایان طرح‌های آبیاری و زهکشی تا مهر 

مجری طرح جامع شبکه‌های فرعی آبیاری و زهکشی غرب و شمال غرب کشور هم می‌گوید: اجرای شبکه‌های فرعی آبیاری و زهکشی در ۶ استان غربی و شمال‌غربی کشور (ایلام، کرمانشاه، کردستان، آذربایجان شرقی، آذربایجان غربی و اردبیل) از سال 94 شروع شده و تا پایان مهر سال جاری عملیات اجرایی آن به پایان خواهد رسید.

«سید‌رحیم سجادی» می‌افزاید: اجرای این طرح در سطح ۴۲ هزار هکتار از اراضی استان اردبیل، بیش از یک‌میلیون تن به تولید محصولات کشاورزی استان اضافه می‌کند و علاوه بر افزایش زمینه اشتغال، حتی سبب مهاجرت معکوس نیز می‌شود. اکنون سرمایه‌گذاران از سایر استان‌ها نظیر اصفهان به استان اردبیل می‌آیند و با اجاره زمین یا مشارکت و انتقال تجربه کشاورزی در مناطق کویری و گرم و خشک، سبب تقویت تولید و افزایش بهره‌وری آب شده‌اند.

وی بیان می‌کند: در شرایط خشکسالی چند سال اخیر در اراضی دیم، میزان برداشت محصولات کشاورزی در مناطقی از استان اردبیل به ۵۰۰ کیلوگرم در هکتار تقلیل یافته بود درحالی‌که با اجرای طرح شبکه‌های فرعی آبیاری و زهکشی میزان متوسط برداشت محصولات کشاورزی حداقل به 4 تن در هکتار افزایش خواهد یافت.


تضمین تخصیص آب در سال‌های آتی 

کشاورزان می‌گویند رسیدن به توافق جمعی برای عبور دادن لوله از زمین‌های مجاور برای انتقال آب چندان آسان نیست و هیچ تضمینی هم وجود ندارد که پس از صرف هزینه برای ایجاد شبکه مدرن آبیاری، آب مورد نیاز کشاورزان در سال‌های بعد نیز تخصیص داده شود. به همین دلیل کشاورزان همچنان اصرار به استفاده از آب‌های زیرزمینی دارند. 

آبهایی که چندین میلیون سال قطره قطره در زیر زمین جمع‌آوری شده است و اکنون با قدرت پمپ‌های برقی به سرعت تخلیه می‌شود. کارشناسان با یادآوری قوانین حمایتی مناسب دولت برای توسعه شبکه‌های آبیاری مدرن، معتقدند باید تمهیدات لازم برای ترغیب کشاورزان به استفاده از این تسهیلات اتخاذ شود. 

شرایط بحرانی ایجاب می‌کند با ایجاد اعتماد در کشاورزان برای تضمین تامین آب و تشویق بیشتر به استفاده از آبیاری نوین، از فشار بر منابع آب زیرزمینی کاسته شود و در کنار آن، راهکارهای دیگر مانند جایگزینی و اصلاح کشت نیز با جدیت بیش از پیش پیگیری و اجرا شود تا امیدها برای زندگی در دشت اردبیل سبزتر بماند.


آبیاری نوین و افزایش اشتغال

در حال حاضر 23 درصد شاغلان کشور در بخش کشاورزی مشغول فعالیت هستند و حدود 13 درصد تولید ناخالص ملی و 26 درصد صادرات غیرنفتی مربوط به حوزه کشاورزی است. این میزان در استان اردبیل حدود 40 درصد از کل آمار اشتغال را به خود اختصاص داده و 26 درصد تولید ناخالص استان را نیز تولیدات کشاورزی تشکیل می‌دهد. 

کارشناسان معتقدند ظرفیت اشتغال‌زایی بخش کشاورزی در استان بسیار بیشتر از میزان کنونی است اما بهره‌وری پایین، باعث نبود رغبت به این حوزه مولد شده است در حالی که اگر برای افزایش بهره‌وری کشاورزی و توسعه اراضی تحت پوشش سیستم‌های آبیاری نوین برنامه‌ریزی شود توسعه اشتغال نیز محقق خواهد شد.