راه نجات آبخوان‌های البرز

خدیجه ستارزاده | البرز- خبرنگار


البرز در سال‌های طولانی گذشته در غفلت همگانی در برداشت و استفاده از آب‌های زیرزمینی به‌ویژه در بخش کشاورزی آسیب زیادی دیده و در چند سال اخیر با حاد شدن مشکل کم‌آبی توجه و اقدام به جلوگیری از هدررفت آب در دستور کار متولیان قرار گرفته است. در سال‌های اخیر اقدامات جدید و اصلاحی زیادی در روش‌های آبیاری برای کاهش میزان مصرف این بخش انجام شده که به گفته برخی، تاثیر خوبی در میزان برداشت از منابع آبی داشته، اما همچنان عنوان می‌شود که این بخش بیشترین مصرف آب را دارد و برداشت‌های غیرمجاز که هنوز هم انجام می‌شود خسارات زیادی به آب و خاک می‌زند.


تبعات روش‌های نادرست کشاورزی در گذشته

یک کارشناس کشاورزی می‌گوید: میزان بارندگی در دهه گذشته پایین آمد و ذخیره آب سد‌ها کم شد، در نتیجه آب مورد نیاز کشاورزان سهمیه‌بندی شد. «مرتضی نادری» با تاکید بر این‌که سهمیه‌بندی آب مورد نیاز کشاورزان خسارات و صدمه زیادی به کشاورزان زده می‌افزاید: سهمیه‌بندی آب راهکار مقطعی است که نتیجه‌ای جز کم شدن میزان کشت و نامرغوب شدن محصولات به دلیل کم‌آبی ندارد، پس استفاده از امکانات فنی و آبیاری تحت فشار و تسطیح لیزری به عنوان بهترین راهکار در این حوزه عنوان شد. نادری می‌گوید: در شیوه غرقابی که از گذشته در کشور ما رایج بوده، کشاورز با ایجاد کرت‌هایی در زمین و باغ، آب را به تنه درخت یا بوته می‌رساند و به این ترتیب، ریشه گیاه آبیاری می‌شد. آبیاری به این روش نه‌تنها بازده بسیار کمی داشت و بیشتر آب را هدر می‌داد، بلکه برای تامین این آب نیاز به استفاده و برداشت بیش از حد و غیراصولی از چاه‌های زیرزمینی بود که اکنون این روش غیراصولی تبعات خود را نشان می‌دهد. نادری با بیان این‌که در آبیاری تحت فشار که امروزه متداول شده، می‌توان هم از آب جاری بهره گرفت و هم زمین را از آب چاه‌ها تغذیه کرد، می‌گوید: 2 نوع آبیاری تحت فشار از سایر روش‌ها متداول‌‌تر است که آبیاری قطره‌ای و آبیاری بارانی نام دارد. در هر نوع آبیاری تحت فشار، آب به وسیله پمپ به لوله‌هایی که تا پای گیاه کشیده شده است، می‌رود و در مسیر لوله، گیاهان آبیاری می‌شوند.

این کارشناس کشاورزی می‌افزاید: در آبیاری قطره‌ای، آب در مسیر لوله به وسیله قطره‌چکان‌هایی پای درخت ریخته می‌شود. در این نوع آبیاری هدررفت آب فقط 10 درصد است، اما آبیاری بارانی با آب‌پاش‌هایی انجام می‌شود که در مسیر لوله‌ها قرار دارند. بازدهی این نوع آبیاری دست‌کم 70 درصد است. البته با این‌که آبیاری تحت فشار بازده آبیاری را از 30 درصد به 70 تا 90 درصد می‌رساند، محدودیت‌هایی نیز دارد. برای مثال در مناطق بادخیز چندان قابل استفاده نیست.
نادری می‌گوید: در آبیاری قطره‌ای برای این‌که قطره‌چکان مسدود نشود، به فیلتری نیاز است که جلوی املاح آب را بگیرد. استقرار سامانه آبیاری تحت فشار، سرمایه اولیه زیادی می‌خواهد، زیرا تجهیزات قابل توجهی برای استفاده از این نوع آبیاری باید تهیه شود. وی می‌افزاید: سازمان جهاد کشاورزی با تسهیلات و وام‌هایی که در این زمینه می‌دهد کشاورزان را تشویق و حتی ملزم به این کار می‌کند.


ضرورت کاهش مصرف در 3 بخش

رئیس گروه حفاظت از منابع آب زیرزمینی استان البرز و کارشناس فنی کمیسیون رسیدگی به صدور پروانه‌ها با اشاره به لزوم کنترل و نظارت بر میزان برداشت از آب‌های زیرزمینی و شرایط بحرانی فعلی می‌گوید: در هر 3 بخش صنعت، شرب و بهداشت و کشاورزی مجبور به کاهش میزان مصرف هستیم و باید به سمت مدیریت تامین برویم تا میزان مصرف را پایین بیاوریم، به گونه‌ای که کارایی پایین بیاید.
«محمد جهانشاهی» می‌افزاید: باید بر حسب بالا بردن بازدهی، همان میزان اشتغال حفظ و درآمد کسب شود و ما به دنبال این هستیم که با اجرای این طرح‌ها به بخش‌های دیگر آسیب نزنیم. وی اظهار می‌کند: بر اساس بخشنامه وزارت نیرو با بالا بردن راندمان باید برای حفظ و تعادل‌بخشی منابع آبی زیرزمینی اقدام کنیم که در این باره چندین کار توصیه شده و جهاد کشاورزی با همکاری خوبی که دارد بخشنامه‌ها را عملیاتی می‌کند.


تعیین الگوی کشت هر منطقه طبق شرایط اقلیمی

وی می‌افزاید: یکی از توصیه‌های مهم آمایش سرزمین این است که در هر منطقه از کشور بنا بر اقلیم و شرایط آب و خاک، الگوی کشت آن مشخص ‌شود.
جهانشاهی می‌گوید: بر اساس میزان آب تخصیص‌داده‌شده به بخش کشاورزی، این بخش خود را با روش صحیح الگوی کشت جدید تطبیق می‌دهد. یکی از روش‌هایی که انجام می‌شود استفاده از الگوهای کم‌آب‌بر است که جهت‌گیری به سمت کم مصرف کردن بدون توسعه است.
رئیس گروه حفاظت از منابع آب زیرزمینی البرز می‌افزاید: قبلا بحث توسعه وجود داشت که در آن از الگوی کشت کم‌مصرف استفاده می‌کردند و میزان آب اضافه را به سمت توسعه اراضی می‌بردند، اما اخیرا با توجه به این‌که روی این قضیه خیلی تاکید شده، هیچگونه توسعه‌ای در بخش کشاورزی قابل قبول نیست و از آن جلوگیری می‌شود و فقط الگوهای کشت را با شرایط اقلیم تطبیق می‌دهند تا میزان درخواست و نیاز به آب خودبه‌خود پایین بیاید.


تغییر الگوی مصرف

جهانشاهی می‌گوید: از موارد دیگر تغییر الگوی مصرف است که بر اساس آن روش‌های آبیاری از سنتی و قدیمی به مدرن تغییر می‌کند تا میزان هدررفت آب را کاهش دهیم و میزان راندمان را در بخش انتقال و توزیع بالا ببریم. با تلفیق این 2 روش به سمتی می‌رویم که نیاز میزان درخواست آب کاهش یابد. کارشناس فنی کمیسیون رسیدگی به صدور پروانه‌ها اظهار می‌کند: طی 6 سال وزارت نیرو شیوه‌نامه‌‌ها و بخشنامه‌هایی با عنوان «آب قابل برنامه‌ریزی» تنظیم و صادر کرده که طبق آن، هر آبخوان می‌تواند از آن آب بدون این‌که مشکلی برای آبخوان پیش بیاید، یعنی بدون افت سطح آب زیرزمینی و بیلان منفی استفاده کند.


4 دشت ممنوعه البرز بحرانی است

کارشناس فنی کمیسیون رسیدگی به صدور پروانه‌ها می‌گوید: با توجه به این‌که اکنون خیلی از دشت‌های کشور بحرانی شده‌اند، این شیوه‌نامه‌ها به کل کشور ابلاغ شده است. از 5 دشت البرز نیز 4‌دشت ممنوعه بحرانی است و میزان افت آن به طور متوسط حدود 75 سانتی‌متر در سال است.
وی می‌افزاید: مورد دیگر اصلاح و تعدیل است که باید اصلاح و تعدیل همه پروانه‌های کشاورزی انجام شود و پس از این‌که پروانه‌ها تصحیح شد، به متقاضیان ابلاغ می‌شود و میزان بهره‌برداری آنها به حالتی برسد که میزان آب قابل برنامه‌‌ریزی تصحیح می‌شود.
جهانشاهی با بیان این‌که این روش از 4 سال گذشته در کشور شروع شده می‌گوید: در البرز اجرای این شیوه‌نامه‌ها به دلیل نیاز به تاییدیه از شورای حفاظت استان کمی زمان برد. این تاییدیه‌ها در حال گرفتن است. دشت هشتگرد گرفته شده، دشت تهران و کرج در حال انجام مراحل اداری است و دشت اشتهارد نیز همین مراحل را طی می‌کند.
وی ادامه می‌دهد: اما ضرایب اصلاح تعدیل به ما ابلاغ شده و ما بر اساس این تصویب موظفیم اصلاح و تعدیل را انجام دهیم. در این روش نیز میزان افت آبخوان را پایین می‌آوریم و با این شیب کوتاه به سمتی می‌رویم که در چند سال آینده افت آبخوان به صفر برسد.


کشاورزی، مصرف‌کننده 72 درصد آب در استان 

رئیس گروه حفاظت از منابع آب زیرزمینی البرز اظهار می‌کند: بر اساس شیوه‌نامه‌های جدید آبیاری که از مدتی پیش شروع شده، کارشناسان امور اصلاح و تعدیل حدود 753 پرونده را انجام داده و با تایید ناظرها اکنون در حال ارسال به کمیسیون است. پس از تایید کمیسیون پروانه‌های بخش کشاورزی اصلاح می‌شود تا از افت آب‌های زیرزمینی جلوگیری شود.
«محمد جهانشاهی» با تاکید بر این‌که میزان برداشت و مصرف آب در بخش کشاورزی بیشتر از بخش صنعت و شرب است، می‌گوید: بر اساس آماربرداری سال 89 و سند توسعه‌ای که در سال 93 تهیه شد، میزان مصرف بخش کشاورزی در البرز 72 درصد بوده است که این آمار نسبت به متوسط کشوری که 92 درصد است، خیلی خوب بوده است.
جهانشاهی می‌گوید: در البرز به دلیل تراکم جمعیتی میزان مصرف آب شرب بالاست و جزو 2 استان اول کشور هستیم و حدود 280 میلیون متر مکعب آب در سال استفاده می‌شود.
وی با بیان این‌که هنوز هم حدود 75 درصد مصرف آب استان به بخش کشاورزی اختصاص دارد می‌افزاید: اهداف تعیین‌شده زمانی محقق می‌شود که شیوه‌نامه‌های اصلاح و تعدیل انجام و عملیاتی شود. این اهداف هنوز روی کاغذ است و در حال بستر‌سازی هستیم.
 

خداحافظی با آبیاری سنتی 

مدیر آب و خاک و امور فنی و مهندسی سازمان جهاد کشاورزی استان البرز می‌گوید: هرساله منابع اعتباری از طریق دولت و جهاد کشاورزی برای اجرای بهینه روش‌های نوین آبیاری برای مصرف بهینه در بخش کشاورزی تعیین می‌شود.
به گزارش همشهری «حجت الله رضایی» می‌افزاید: یکی از این موارد توسعه روش‌های نوین آبیاری است که به روش‌های متعدد آبیاری قطره ای، بارانی، لینیر، موضعی، کلاسیک و کم‌فشار دسته‌بندی می‌شود. همه اینها سیاست‌های برنامه‌های وزارتی برای جلوگیری از روش‌های سنتی آبیاری است.
رضایی اظهار می‌کند: تمرکز ما بر این است که روش‌های آبیاری سنتی را جمع کنیم و با روش‌های نوین، حمایت‌های دولت و تامین منابع مالی که هر ساله در اختیار ما می‌گذارند کشاورزان را ملزم به استفاده از روش‌ها و سیستم‌های نوین برای جلوگیری از مصرف بی‌رویه آب کنیم.
وی اضافه می‌کند: ما هر سال به کشاورزان متقاضی 85 درصد یارانه پرداخت می‌کنیم و خود آنها هم 15 درصد آورده به عنوان سهم خودیاری در ازای هر هکتار دارند. البته این تعرفه به دلیل تورم و افزایش قیمت‌هایی که وجود دارد متغیر است. مدیر آب و خاک و امور فنی و مهندسی سازمان جهاد کشاورزی البرز می‌گوید: در سال 97 برای اجرای سیستم‌های آبیاری قطره‌ای برای هر هکتار 13 میلیون تومان، آبیاری کلاسیک 5/8 میلیون تومان و برای ماشین‌های آبیاری 10 میلیون تومان وام پرداخت کردیم.

رضایی اضافه می‌کند: مبلغ این تسهیلات با توجه به متفاوت بودن هزینه‌های آبیاری روش‌های مختلف، متفاوت است و بر اساس شرایط آن سیستم پرداخت می‌شود.
وی با بیان این‌که امسال هنوز دستورالعملی برای یارانه‌ها اعلام نشده و اعتبارات هم ابلاغ نشده است، می‌گوید: کمافی‌السابق کشاورزان به طور خودجوش با هماهنگی دستگاه‌های نظارتی در حال انجام کارها هستند تا در صورت ابلاغ بتوانیم دیون خود را پرداخت کنیم. رضایی می‌گوید: با این روش‌های آبیاری به طور متوسط بین 4هزار تا 4500 مترمکعب در مصرف آب صرفه‌جویی داریم.
وی اظهار می‌کند: به طور مثال اگر یک مزرعه در سال 10 هزار مترمکعب آب مصرف می‌کند، با اجرای این سیستم تا 4500 متر مکعب آب کمتر مصرف می‌کند و می‌توان این مقدار را به 6 هزار متر مکعب نیز تقلیل دهد.

رضایی می‌گوید: از مزایای دیگر این سیستم کمک به چالش کم‌آبی است که روزبه‌روز گسترده‌تر می‌شود و همچنین جلوگیری از رشد علف‌های هرز است و آبیاری به طور دقیق و به اندازه انجام می‌شود. مدیر آب و خاک جهاد کشاورزی البرز می‌افزاید: طبق نظریه کارشناسان آب منطقه‌ای با روش‌های نوین در کشاورزی میزان استفاده این بخش 70 درصد است، اما ما خودمان مدعی هستیم بخش کشاورزی کمتر از 50 درصد از آب استان را استفاده می‌کند. رضایی می‌گوید: در استان حدود 64 هزار هکتار از اراضی کشاورزی زیر کشت هستند که بالای 16 هزار هکتار آن به سیستم‌های نوین آبیاری مجهز شده‌اند و در کنار تجهیز و نوسازی اراضی و انتقال آب با لوله که خیلی خوب کار شده، اکنون مصرف آب بخش کشاورزی طبق نظر آب منطقه‌ای به 70 درصد رسیده، اما به ادعای خود ما به زیر 50 درصد رسیده است.
وی به کشاورزان توصیه می‌کند تا از فرصت‌ها و حمایت‌های دولت در زمینه تسهیلات برای آبیاری‌های نوین استقبال کنند تا با اجرای این سیستم‌ها شاهد توسعه بخش کشاورزی استان باشیم.