جدایی «استاد» ازحزب حاکم ترکیه

محمدامین خرمی ـ خبرنگار

 احمد داووداوغلو، نخست‌وزیر پیشین ترکیه، دیروز در برابر خبرنگاران حاضر شد تا پایان حضورش در حزب عدالت و توسعه و جدایی‌اش از رجب طیب اردوغان را اعلام کند. داووداوغلو که خود زمانی ریاست حزب عدالت و توسعه را به‌عهده داشته، در کنفرانس خبری خود در آنکارا ضمن زیر سؤال‌بردن رویه حاکم بر حزب گفت که به‌خاطر جلوگیری از ریزش هواداران و ناامیدی بیش از پیش آنها، تصمیم به استعفا گرفته است.
این تصمیم احمد داووداوغلو پس از آن اعلام شد که کمیته مرکزی حزب عدالت و توسعه، پرونده او و 3عضو ارشد دیگر را به‌دلیل موضع‌گیری علیه رئیس‌جمهور و مواضع حزب به کمیته انضباطی فرستادند و برای آنها درخواست اخراج کردند. داووداوغلو مطرح‌شدن ماجرای اخراج خود و اعضای دیگر را نشانه‌ فاصله‌گرفتن حزب از «اصول اولیه» خود دانست و درحالی‌که نمی‌توانست احساسات خود را کنترل کند، با صدای لرزان گفت: «از حزبی استعفا می‌دهم که برایش عرق ریختم و زحمت کشیدم.» ریاست کمیته مرکزی حزب عدالت و توسعه در دست رجب طیب اردوغان است که این روزها در ترکیه همه راه‌ها به او ختم می‌شود. اردوغان هفته گذشته با ارجاع پرونده داووداوغلو به کمیته انضباطی در واقع انتقام انتقادهای بی‌پرده و مصاحبه‌های نیش‌دار داووداوغلو علیه خود و دولتش را گرفت. ماجرای دیروز، یادآور خاطره اختلافات میان داووداوغلو و اردوغان در سال2016 است. آن زمان هم برنده این کشمکش، اردوغان بود و احمد داووداوغلو با ترک پست نخست‌وزیری و ریاست حزب، میدان را به متحد قدیمی‌اش واگذار کرد.
داووداوغلو پیش از آنکه وارد فعالیت سیاسی شود، بیشتر یک چهره آکادمیک بود. او استاد روابط بین‌الملل بود. ورودش به فعالیت حزبی، با دوره اوج‌گیری قدرت رجب طیب اردوغان در سال2003 همزمان شد. داووداوغلو چهره‌ مورد احترام اعضای حزب بود تا جایی که او را «استاد» خطاب می‌کردند. حضور او در کنار اردوغان به‌عنوان مشاور در زمینه سیاست خارجی باعث رشد چشمگیر داووداوغلو در بدنه حزب نیز شد. داووداوغلو معمار سیاست خارجی حزب عدالت و توسعه بود و همیشه از او به‌عنوان وزیر خارجه در سایه یاد می‌‌شد تا اینکه بالاخره در سال‌2009 هدایت وزارت خارجه ترکیه را در دست گرفت. داووداوغلو که به حضور پررنگ‌تر ترکیه در رویدادهای خاورمیانه معتقد بود، مانیفست سیاسی خارجی مورد نظر خود را در سال‌2001 در کتاب «عمق استراتژیک» منتشر کرده بود.
رابطه داووداوغلو و اردوغان آنقدر نزدیک بود که هیچ‌کس، چه در حزب و چه بیرون از حزب، نمی‌توانست جدایی آنها را تصور کند. نشانه‌های جدایی اما رفته‌رفته بین سال‌های 2014 تا 2016 نمایان شد؛ یعنی سال‌هایی که اردوغان با پیروزی خیره‌کننده در انتخابات، بر کرسی ریاست‌جمهوری تکیه زد و داووداوغلو به اتفاق آرا در جایگاه ریاست حزب عدالت و توسعه قرار گرفت تا نخست‌وزیر اردوغان شود. کابینه داووداوغلو بیشتر از متحدان نزدیک اردوغان تشکیل شده بود و همین باعث شد تا بسیاری نقش داووداوغلو را در دولت بسیار کمرنگ تصور کنند. برخی او را حتی بازیچه دست اردوغان می‌خواندند. اما درست زمانی که اردوغان برای تقویت جایگاه رئیس‌جمهور خیز بر‌می‌داشت، نخستین صدای مخالف از دولت و کرسی نخست‌وزیری بلند شد. آن زمان سمت ریاست‌جمهوری بیشتر سمتی تشریفاتی به‌حساب می‌آمد و داووداوغلو اعلام کرد با دخالت‌های رئیس‌جمهور در امور اجرایی کشور مخالف است. مخالفت داووداوغلو با اردوغان باعث شد تا رئیس‌جمهور ترکیه در اواسط سال‌2016 با استفاده از نفوذ خود در حزب عدالت و توسعه، جایگاه داووداوغلو به‌عنوان رئیس حزب را متزلزل کند. کمیته مرکزی حزب برای نخستین‌بار در چارچوب مصوبه‌ای اختیار عزل و نصب مسئولان استانی حزب عدالت و توسعه را از رئیس گرفت. این اقدام اردوغان به‌معنای نخستین گام او برای حذف داووداوغلو به‌حساب می‌آمد. آن زمان، این دو غیر از موضوع اختیارات ریاست‌جمهوری، بر سر تعیین فهرست نامزدهای حزب برای انتخابات نیز دچار اختلاف بودند. نتیجه، استعفای احمد داووداوغلو و آغاز شکاف در حزبی بود که به اتحادش معروف بود.
داووداوغلو، ضلع سوم انشعاب
با اعلام جدایی احمد داووداوغلو از حزب عدالت و توسعه، نام او در کنار علی باباجان و عبدالله گل قرار می‌گیرد که پیش از این اردوغان را تنها گذاشته‌اند. علی باباجان، معروف به «ژنرال اقتصادی» رجب طیب اردوغان، 2‌ماه پیش و در پی حضور ضعیف حزب عدالت و ‌توسعه در انتخابات محلی، با انتشار بیانیه‌ای جدایی‌اش از حزب حاکم ترکیه را اعلام کرد. باباجان که تا 4سال پیش در کابینه اردوغان حضور داشت و به‌عنوان معمار سیاست‌های اقتصادی دولت او شناخته می‌شد، در بیانیه خود گفت که دیگر نه عقلش و نه احساسش با حزب عدالت و توسعه نیست و ترجیح می‌دهد از این حزب خداحافظی کند؛ اقدامی که به‌معنای پایان 18سال حضور او در کنار اردوغان بود. عبدالله گل زودتر از اینها مسیرش را از اردوغان جدا کرده بود. گل، اردوغان، مولود چاووش‌اوغلو و دیگران در سال‌2001 حزب اسلامگرای عدالت و توسعه را پایه گذاشتند اما در ادامه مسیر اردوغان نشان داد میل زیادی به تصاحب قدرت دارد. اردوغان به‌دنبال تغییر نظام سیاسی ترکیه از پارلمانی به ریاستی و تمرکز قدرت در دست رئیس‌جمهور بود و گل با این ایده مخالف. اردوغان طرح خود را پیش برد و گل که به‌مدت 7سال بین سال‌های 2007 تا 2014 رئیس‌جمهور ترکیه بود، بیش از پیش در حزب عدالت و توسعه و صحنه سیاسی ترکیه به حاشیه رانده شد. همین باعث جدایی گل از او شد.

احتمال تولد احزاب جدید
احمد داووداوغلو دیروز در نشست خبری خود گفت که با انتقاد از رویه حاکم بر حزب، قصد اصلاح آن را داشته اما گویی گوش شنوایی وجود نداشته است. او گفت که به‌همین دلیل به‌دنبال ایجاد یک «جنبش سیاسی تازه» است و در این مسیر یک «مسئولیت تاریخی» در قبال مردم ترکیه احساس می‌کند. این سخنان داووداوغلو به‌عنوان برنامه او برای انشعاب در حزب عدالت و توسعه و تاسیس یک حزب جدید تلقی شده است. علی باباجان نیز زمانی که استعفا می‌داد، تأکید کرد که ترکیه نیازمند یک «نگاه جدید» است. در بیانیه او آمده بود: «امروز و فردای ترکیه نیازمند آغاز یک مسیر تازه است. من و همکارانم برای این مسیر تازه یک مسئولیت بزرگ تاریخی احساس می‌کنیم.» آن زمان، رسانه‌های ترکیه از احتمال تاسیس یک حزب جدید از سوی باباجان، گل و برخی دیگر از چهره‌های کلیدی در میان اسلامگرایان میانه‌رو خبر دادند. روزنامه حریت نوشت که عبدالله گل محور اصلی تاسیس حزب خواهد بود و علی باباجان رهبری حزب را به‌عهده خواهد گرفت. این حزب هوادار نظام پارلمانی است و قرار است با سیاست اردوغان در پیشبرد نظام ریاستی مخالفت کند. حریت همچنین گزارش داد که داووداوغلو در حزب تازه‌تاسیس عبدالله گل نقش کلیدی خواهد داشت. سخنان دیروز داووداوغلو اما از تاسیس حزبی مستقل حکایت دارد؛ چراکه به‌نظر می‌رسد گل و داووداوغلو همچنان در یک طیف قرار نمی‌گیرند. گل جزو اسلامگرایان میانه‌رو به شمار می‌رود و داووداوغلو جزو چهره‌های سیاسی است که معتقد به پان‌اسلامیسم و پان‌ترکیسم است. هرآنچه باشد به‌نظر می‌رسد گل در حال آماده‌شدن برای انتخابات سال‌2023 است و در جریان این انتخابات، ممکن است دشمنی با اردوغان، او و داووداوغلو را در کنار هم قرار دهد. همه اینها نشان می‌دهد اسلامگرایان ترکیه قصد ندارند به‌راحتی قدرت را به سکولارها بازگردانند و برای حفظ قدرت، از اکنون برای عبور از اردوغان خیز برداشته‌اند.