روایت شبیهخوانی در خراسان
تعزیه روستای «ریوند» شهرستان داورزن، روستای «سنو» در شهرستان گناباد، روستای «کندر» شهرستان خلیلآباد و مراسم ترکها و کردهای شمال خراسان رضوی در فهرست میراث ملی...
تعزیه میراث معنوی اسلام و اصیلترین روایت منظوم کربلاست؛ روایتی نمایشگونه از قصه عاشورا که هر سال در ماههای محرم و صفر به پشتوانه مردم دلداده و دوستدار اهل بیت(ع) در شهرها و روستاها اجرا میشود. به گزارش ایرنا، تاریخ تعزیه در ایران با عزاداریها و دستهروی هیاتهای حسینی همسوست. همانطور که هیاتهای مذهبی از دل مردم برخاستند، تعزیه نیز حرکتی مردمی برای پرشور کردن عزاداریها بوده است. تعزیهگردانها گروههای مردمی هستند که براساس باور خود از ماجرای کربلا، به بازگو کردن مصیبتهای اهل بیت(ع) در قالب نمایش تلفیقی با موسیقی سنتی و متون منظوم میپردازند. خاستگاه تعزیههای ریشهدار نیز در مناطق مذهبی و تاریخی مانند خراسان و اصفهان است.
قدمت تعزیه در خراسان
یک پژوهشگر میراث ناملموس فرهنگی گفت: در مورد قدمت تعزیهخوانی در خراسان رضوی نمیتوان اظهارنظر قطعی کرد، اما نخستین گزارشها از برگزاری تعزیه مربوط به سفرنامههای گردشگران خارجی در ایران است. «موسیالرضا غربی» افزود: قدیمیترین سفرنامهای که در آن از تعزیه نام برده شده مربوط به «فرانک لین» در زمان سلسله زندیه است که به برگزاری تعزیه حضرت امام حسین(ع) در شیراز اشاره دارد. پس از آن در سفرنامههای مختلف گردشگران خارجی به تعزیه به عنوان یک هنر تمامعیار که ترکیبی از نمایش، موسیقی و شعر است، در شهرهایی مانند تهران و اصفهان اشاره شده است.
وی اظهار کرد: با این حال رگههای اولیه برگزاری تعزیه در ایران به دوره صفویه یا دیلمیان بازمیگردد. در نظراتی که در مورد شکلگیری تعزیه مطرح شده، از آن به عنوان یک امر تدریجی نام برده شده که این فرایند از دوره صفویان یا دیلمیان تا امروز قابل مشاهده است. این پژوهشگر گفت: آغاز درخشش تعزیه در دوره زندیه است که از آن به عنوان یک نمایش تمامعیار یاد شده، سپس تعزیه در دوره قاجار به اوج خود میرسد و سالهای زمامداری ناصرالدین شاه را میتوان دوران طلایی آن در ایران دانست که تکیه دولت در تهران نیز همان زمان ساخته شده است.
وی افزود: به سبب تفکرات روشنفکرانهای که در دوران مشروطیت به وجود آمد، تعزیه اندکاندک دچار افول شد، اما از بین نرفت و شبیهخوانی قصه کربلا تا اواخر دوره قاجار ادامه یافت. غربی اظهار کرد: تعزیهخوانی در دوره پهلوی اول بهکلی در ایران ممنوع شد، اما در دوره پهلوی دوم (از دهه ۴۰ به بعد) تعزیه در مراسم «جشن هنر شیراز» دوباره جان گرفت و با آن به مثابه یک عنصر زیباشناسانه و نمادین برخورد شد. وی گفت: سیر تاریخی تعزیه نشان میدهد که ایدئولوژی حکومتها درباره تعزیه در جامعه موثر بوده و مسیر حرکت آن را مشخص کرده است، به طوری که شاهان قاجار برای اینکه در بین مردم مشروعیت لازم را پیدا کنند، به تعزیه بهای بسیار دادند،
اما از دوره مشروطیت به بعد به خاطر تغییر فضای فکری و اجتماعی کشور کمکم اقبال اولیه نسبت به تعزیه کاهش یافت، اما از بین نرفت. وی افزود: سیاست دوره پهلوی اول نیز حذف عناصر فرهنگ بومی و سنتی بوده، اما از دوره پهلوی دوم به بعد به سبب رشد تفکرات بومگرایانه افرادی مانند احسان نراقی، تعزیه به عنوان یک امر زیباشناسانه مورد توجه قرار گرفت. غربی ادامه داد: پس از پیروزی انقلاب اسلامی نیز تعزیه با فراز و نشیبهایی همراه بود، اما از دهه ۷۰ به بعد، دوباره تعزیهخوانی به مثابه عنصری نمادین و اعتقادی برای اینکه بتواند به یک جایگاه قابل قبول دست یابد، پیش رفت.
این پژوهشگر حوزه میراث فرهنگی ناملموس گفت: 8 مورد از تعزیههای خراسان در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده که شامل تعزیه روستای «ریوند» شهرستان داورزن، روستای «سنو» در شهرستان گناباد، روستای «کندر» شهرستان خلیلآباد و مراسم ترکها و کردهای شمال خراسان رضوی است.
ریشههای هنری تعزیه در خراسان رضوی
مسئول گروه هنری اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی خراسان رضوی نیز گفت: تعزیهخوانی یک نمایش مردمی است که از دل مردم برخاسته و برای مردم است. «جواد روشندل» افزود: تعزیه توسط گروههای مردمی و براساس باورهای بومی و محلی منطقه شکل گرفته است، به طوری که برای پرشور کردن مجالس عزا همزمان با ایام محرم، شبیهخوانی شهدای واقعه کربلا مانند قاسمبن حسن(ع)، علیاکبر(ع)، حر، حضرت ابوالفضل العباس(ع) و حضرت امام حسین(ع) برگزار میشده است.
وی اظهار کرد: ریشه تعزیهخوانی در خراسان رضوی بیشتر به شهرهایی مانند سبزوار، کاشمر، بردسکن، تربت حیدریه، گناباد، خلیلآباد، زاوه و رشتخوار و روستاهای تابعه آنها بازمیگردد. وی گفت: تعزیه در روستاها بیشتر معطوف به مقتلخوانی حضرت سیدالشهدا(ع) بوده که به صورت کامل از صبح روزهای تاسوعا و عاشورا تا ظهر انجام میشده، اما در برخی روستاهای دیگر مقتلخوانی حضرت امام حسین(ع) از بعدازظهر تا غروب بوده است. روشندل افزود: در تعزیه، قصه کربلا در قالب شبیهخوانی با پوشیدن لباس اشخاص و خواندن شعرهای منظوم درباره ماجرای هر یک از فرزندان و نزدیکان حضرت امام حسین(ع) بازگو میشود.
وی اظهار کرد: نخستین نسخ معروف مجالس تعزیه به نوشتههای اشخاصی مانند میرعزا، میرماتم و حسامی بندقرایی مربوط میشود. وی ادامه داد: در زمان ناصرالدین شاه قاجار، تعزیهخوانی به صورت حرکات دستهجمعی و گروهی انجام میشد که تعزیهخوانان در خیابانها و معابر به راه میافتادند و شالی به دور گردن یا سر میانداختند و به منظومهخوانی و سرودن اشعاری در رثای حضرت امام حسین(ع) میپرداختند و زنان هم به دنبال این گروه به راه میافتادند. روشندل گفت: این گروه با هدایت کارگردان که در آن زمان به وی «معین البکاء» میگفتند، پس از مدتی حرکت در محلی مانند چهارراه متوقف میشدند و تعزیهخوانی را ادامه میدادند.
وی افزود: ماهیت اصلی تعزیهخوانی، سوگواری و عزاداری است، اما در طول سالهای گذشته جلوههای بیشتری به آن اضافه شده و به صورت نمایش مذهبی درآمده است. مسئول گروه هنری اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی خراسان رضوی اظهار کرد: تعزیه که هدف اصلی آن روایت واقعه کربلاست، برای جذب مخاطب بیشتر متناسب با تحولات اجتماعی جامعه از جلوههای تصویری نیز بهره گرفته است. وی گفت: از قدیمیترین تعزیهخوانیها در خراسان رضوی تعزیه منطقه «ترشیز» در ۱۵۰ سال قبل است که در آن زمان مرحوم میرزای شاهرودی یا مرحوم حاج حلی به تعزیهخوانی میپرداختند.
شهرستان سبزوار نیز در این حوزه سابقه طولانی دارد، بهویژه اینکه پیش رفتن تعزیه به سوی امروزی شدن از سبزوار آغاز شده است. روشندل افزود: ابزار و آلات و لباسهای مورد استفاده در تعزیه یا حتی مکان برگزاری آن نیز طی سالهای گذشته دستخوش تغییر و تحولاتی بوده، به طوری که ابتدا تعزیه با سه بار نواختن طبل همراه میشد، مرتبه اول طبلزنی برای اطلاعرسانی به مردم، مرتبه دوم نیمساعت قبل از شروع تعزیه و مرتبه سوم برای آغاز تعزیه و رجزخوانیها بوده است. وی اظهار کرد: در سالهای ابتدایی اجرای تعزیه، محل وقفی یا عامالمنفعه یا زمینی را که رها شده باشد به برگزاری آن اختصاص میدادند یا محلی را به نام میدان گاه برای برگزاری تعزیه در نظر میگرفتند.
تعزیهگردانان امروزی در خراسان رضوی
مسئول گروه هنری اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی خراسان رضوی گفت: هماکنون دستکم ۵۰ گروه در هر یک از شهرستانهای سبزوار، نیشابور، کاشمر، گناباد و تربت حیدریه تعزیهخوانی سنتی برپا میکنند. این گروه فقط در ماههای محرم و صفر اجرا دارند و بابت اجرای خود دستمزدی دریافت نمیکنند. «جواد روشندل» افزود: گروههایی نیز هستند که تعزیه را به صورت جشنوارهای برگزار کرده و در ازای اجرای آن دستمزد دریافت میکنند که تعداد آن در استان به ۱۰ یا ۱۵ گروه بیشتر نمیرسد و ساماندهی آنها زمانی که اجرای خیابانی داشته باشند، توسط اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی استان انجام میگیرد. شهرستانهای سبزوار و کاشمر گروههای تعزیهخوانی دارند که علاوه بر اجرای تعزیه در این نقاط به شهرهایی در شمال کشور یا کرمان، یزد و جیرفت میروند و در آنجا تعزیه برپا میکنند.