متون عاشورایی

تعزیه به‌عنوان یکی از قدیمی‌ترین اشکال هنر آیینی در جهان شناخته‌شده و به همین دلیل پژوهشگران و محققان ایرانی و فرنگی بسیاری به تحقیق و تفحص درباره آن پرداخته‌اند. در ادامه تعدادی از کتاب‌هایی را که تعزیه موضوع آنها بوده مرور کرده‌ایم.

جنگ شهادت: شامل 33تعزیه از اوایل دوره قاجار
الکساندر خودزکو، ایران‌شناسی لهستانی بود که از ۱۸۳۰ تا ۱۸۴۴، مقارن با سال‌های سلطنت محمدشاه قاجار، کنسول روسیه در رشت بود. احتمالا خودزکو نخستین کسی است که نسخه‌های تعزیه را جمع‌آوری می‌کند و منابع پژوهش تعزیه را فراهم ‌می‌آورد. خودزکو در سال 1852دو مجلس از تعزیه‌هایی را که جمع کرده بود، در کتاب «جنگ شهادت» و کامل‌شده آن را در مجموعه‌ای با عنوان «ن‍م‍ای‍ش‍ن‍ام‍ه‌های‌ ای‍ران‍ی‌ ب‍رگ‍زی‍ده تع‍زی‍ه‌ها» (1878) گردآوری می‌کند. کتاب حاضر مجموعه‌ای شامل 33تعزیه مربوط به اوایل دوران قاجار است که خودزکو جمع‌آوری کرده و به مصنفان مختلف تعلق دارد و مترجم آن جعفر خمامی‌زاده و ناشرش نشر بلور است.

  تئاتر ایرانی (سه مجلس تعزیه)
این کتاب دربرگیرنده 3 مجلس تعزیه است که به‌صورت شعر روایت شده است. در مقدمه، مطلبی با عنوان «پدیدارشناسی تعزیه» به قلم مایل بکتاش آمده و در ادامه نوشته‌ای از میرزا حبیب اصفهانی با عنوان «در بازی تماشا و تماشاخانه» برگرفته از روزنامه «اختر» به چاپ رسیده است. ناشر این کتاب نشر قطره است.



  تعبیه: مجالس شبیه‌خوانی
تعبیه در لغت به معنی آراستن، ساختن و آماده‌کردن و ساز و برگ است اما در اصطلاح یکی از عناوین تعزیه است. موضوع تعبیه تنها واقعه کربلا نبوده و صرفا جنبه‌ عزاداری ندارد بلکه موضوع‌های تفریحی نیز در این مراسم وجود دارد. کتاب حاضر حاوی متن نسخه‌ای چاپی با عنوان تعبیه است که به‌نظر می‌رسد حدود دوره‌‌ قاجاریه تحریر شده است زیرا تاریخ تحریر نسخه‌ معلوم نیست و با توجه به نوع کاغذ آن احتمالا نزدیک به دوره قاجار و کاتب نسخه نیز اهل بیدگل کاشان است. این مجموعه جنگی است بدون شماره صفحه و مشتمل بر 30 تعبیه که برخی از آنها کوتاه و برخی جامع و کامل است. این کتاب به کوشش داوود فتحعلی‌بیگی با همکاری و ویرایش هوشنگ هیهاوند در انتشارت نمایش منتشر شده است.



  تعزیه: آیین و نمایش در ایران
گردآورنده این کتاب پیتر جی. چلکووسکی- ایران‌شناس آمریکایی- لهستانی‌تبار- است و داوود حاتمی آن را ترجمه کرده و در نشر سَمت منتشر شده است. نویسندگان مختلف در این کتاب درباره موضوعات گوناگونی همچون «تحلیلی از تعزیه عروسی قاسم(ع)»، «ابعاد فرهنگی قراردادهای نمایشی در تعزیه ایرانی»، «جنبه‌های نشانه‌شناختی تعزیه»، «دگرگونی و تحول در ادبیات و موسیقی تعزیه»، «تعزیه و هنرهای آن»، «تعزیه و آیین‌های سوگواری در ایران قبل از اسلام»، ‌«تعزیه و فلسفه آن»، «اقامه تعزیه: اطلاعاتی مقدماتی برای پژوهشی جامع»، «ملاحظاتی چند در مقایسه بین مراسم تعزیه ایرانی و نمایش مصائب و آلام مسیح»، «تأثیر تئاتر اروپایی و نفوذ روش‌های نمایشی آن در تعزیه»، «تعزیه از دیدگاه تئاتر غرب»، «صور خیال قالبی در تعزیه»، «مرثیه‌سرایی در عهد قاجار» و... نوشته‌اند.


  م‍ج‍ال‍س‌ ت‍ع‍زی‍ه
‌ح‍س‍ن‌ ص‍ال‍حی‌‌راد در 2 جلد تعداد 20نسخه تعزیه‌ از روستای دربندسر را جمع‌آوری کرده است. طبق گفته او نسخ گردآوری شده در این کتاب مربوط به حوالی سال‌های 1133هجری قمری است که سابقه‌ نگاشته‌شدن‌شان به زمان فتحعلی‌شاه و نسخه‌های خودزکو نزدیک می‌شود و احتمالا پس از مجموعه‌ خودزکو قدیمی‌ترین نسخ کشف شده است. این کتاب را نشر سروش منتشر کرده است.