جایی برای تزکیه، محلی برای تعزیه

علیرضا قاسم‌خان/پژوهشگر و مستندساز


اشاره: در نخستین روزهای محرم سال گذشته، کتاب تحقیقی «تکیه دولت» نوشته علیرضا قاسم‌خان منتشر شد. اهمیت این کتاب به2موضوع برمی‌گردد؛ اول به اهمیت خود بنای تکیه دولت به‌عنوان یکی از مهم‌ترین بناهای دوره قاجار که تحولات بسیاری در حوزه‌های نمایش ایرانی، موسیقی تعزیه، معماری و مردم‌شناسی و... در آن به‌وقوع پیوسته و دوم به‌کار پژوهشی صورت‌گرفته از سوی محقق در تشریح مسائل، زدودن اشتباهات تاریخی، ارائه مدارک، عکس‌های نایاب و نگاه همه‌جانبه وی به موضوع که نمونه خوبی از پژوهش هدفمند است. این کتاب را انتشارات علمی- فرهنگی در 184صفحه منتشر 
کرده است. 
مطلب پیش‌رو خلاصه‌ای از مهم‌ترین مباحث کتاب به قلم نویسنده آن است.





  با سلطنت ناصرالدین‌شاه قاجار، شرایط متفاوتی از نظر سیاسی، اجتماعی و فرهنگی در ایران حاکم می‌شود و تهران رنگ و بوی تازه‌ای به‌خود می‌گیرد. ناصرالدین‌شاه پس از مرگ پدرش-محمدشاه- در ششم شوال 1264قمری (1847م) با حمایت و درایت میرزا تقی‌خان امیرکبیر، از تبریز به تهران می‌آید (21ذی‌القعده 1264ق) و فردای آن روز تاج‌گذاری می‌کند. به سبب اداره کشور و سازماندهی درست، به دستور میرزاتقی‌خان -صدراعظم ایران- محله ارگ با کوشش معمار باسابقه و برجسته‌ای به نام عبدالله‌خان معمارباشی توسعه می‌یابد و بناهای جدیدی در آن احداث می‌شود.
هنگامی‌که ناصرالدین‌شاه قاجار در اوج قدرت خویش، فرمان ساخت تکیه دولت را به دوستعلی‌خان معیرالممالک صادر کرد، نه او و نه دوستعلی‌خان و نه هیچ‌کس دیگر فکر نمی‌کرد که 50سال بعد در همین مکان فرمان انقراض حکومت قاجاریه صادر خواهد شد. این نوشته نگاهی است به تاریخچه تکیه دولت به‌عنوان مهم‌ترین مرکز اجرای تعزیه در ایران که نقش عمده‌ای در رونق و شکوفایی این نمایش مذهبی داشته است.




 تکیه دولت کجا بود؟
نقشه کشیده شده توسط سرتیپ اتریشی موسیو کرشیش، معلم توپخانه مبارکه از تهران در سال 1275هـ.ق. (1237هـ. ش) مکان ارگ سلطنتی را نسبت به دیگر قسمت‌های شهر نشان می‌دهد، در نقشه او، تکیه‌های بسیاری مشخص شده است اما در این میان محلی به نام تکیه دولتی کاملاً مشخص شده است. آیا این مکان تکیه دولت ناصری است؟ براساس این نقشه درست در مغرب کاخ در میان منزل مشیرالدوله و اصطبل مبارکه، مکان تکیه دولتی مشخص شده است.

این بنا از شمال متصل به کاخ سلطنتی از غرب مجاور میدان ارگ و از شرق منتهی به میدانگاهی در جوار خیابان ناصرخسرو بود.
دسترسی تکیه دولت از طریق راه منشعب از باغ گلشن، ورودی مجموعه کاخ‌های سلطنتی (که احتمالاً دو ورودی بوده است) و راه منشعب از سر در شمس‌العماره و خیابان ناصریه ممکن بود. در سال 1327هـ .ش اداره بیوتات سلطنتی زمین تکیه را به بانک ملی ایران واگذار کرد. ولی مبتنی بر مساحی نگارنده بنای بانک ملی بازار روی تکیه احداث نشد؛ چرا که فقط بخشی از ساختمان تکیه در محدوده حیاط بانک واقع می‌شده است. مجموعه‌ای از عکس‌های هوایی موجود در آلبوم‌خانه کاخ گلستان موقعیت تکیه دولت را در مجموعه ارگ سلطنتی به خوبی نشان می‌دهد. در این عکس‌ها موقعیت تکیه دولت و راه‌های ورودی را می‌توان دید. همچنین تکیه دولت بدون چادر سرپوش آن دیده می‌شود.
براساس نوشته‌های محققان، تهرانی‌ها در برگزاری مراسم روضه‌خوانی و سوگواری افراط می‌کردند، به هر بهانه‌ای که شده بود، در هر روز از سال مراسم سوگواری و تعزیه به راه می‌انداختند. دوستعلی‌خان معیرالممالک می‌نویسد: «2ماه محرم و صفر تهران عزاخانه واقعی بود... دست‌کم دویست مجلس سوگواری در نقاط مختلف شهر تشکیل می‌یافت و دسته‌های سینه‌زن و غیره روز و شب در حرکت بود.»  در تهران آن دوران، از 40 تا 50 تکیه که نام محله یا شخص بانی را با خود داشت، نام برده شده است. از تکیه نایب‌السلطنه، تکیه عضدالملک، تکیه صاحب دیوان، تکیه هفت‌تن، تکیه سهراب‌خان، تکیه عودلاجان، تا تکیه حاج میرزا آقاسی که به تکیه عباس‌آباد هم معروف بود.
و از سوی دیگر به گفته برخی در ایام حکومت ناصرالدین‌شاه، استقبال شدید مردم، به‌خصوص زنان از نمایش‌های مذهبی و نیز کوچکی تکیه‌ها، کار اجرای شبیه‌خوانی را با مشکل روبه‌رو می‌ساخت. از این‌رو ضرورت ساخت یک تکیه بزرگ بر همگان آشکار بود. اما همه شناخت پدیده گسترش تکایا و مراسم عزاداری در نتیجه ساخت تکیه دولت نیست بلکه تغییر در شرایط و شکل‌گیری روابط اقتصادی از یک سو و روابط سیاسی [قدرت شاه- مردم- مذهب] را باید مدنظر داشت.

ساخت بنای تکیه دولت در سال 1285هـ.ق. (1247هـ.ش، 1868میلادی) به فرمان ناصرالدین‌شاه قاجار آغاز شد. اعتـمادالسـلطنه مـی‌نـویسد: 
«... از سال 1285اراده علیه بندگان اعلی‌حضرت به اقتضای کمال ارادت و جمال عقیدت که به اهل‌بیت دارند بر این علاقه یافت تا تکیه عالی که در خور مجلس عزاداری دولتی باشد در جنب باغ عمارت خاصه سلطنتی بنا شود که از آثار عظیمه بلکه از ابنیه عدیم‌النظیر این عصر همایون شمرده شود.»
درحالی‌که اغلب محققان، علت ساخت تکیه دولت را تنگی فضای تکیه حاج میرزا آقاسی دانسته‌اند، کلارا سرنا ضرورت احداث بنایی مقدس توسط شاه را به مثابه سنتی دیرینه در ایران‌زمین دانسته است. جعفر شهری علت ساخت این بنا را عوام‌فریبی دانسته است.
نکته درخور توجهی در اینجا دیده می‌شود و آن مقایسه این بنا از سوی آنان با بناهای کشورهای اروپایی چون آلبرت هال در لندن و تماشاخانه ورونا در ایتالیاست. این مقایسه اگر چه درنظر اول اجتناب‌ناپذیر است اما باعث اشتباه‌های بزرگی شده است.




دکتر مهدی فروغ در مقاله خود در مجله هنر مردم به سال 1342می‌نویسد: «... ساختمان عظیم تکیه دولت که بعضی از جهانگردان و نویسندگان مغرب‌زمین آن را شبیه و از حیث عظمت نظیر آمفی تئاتر ورونا (Verona)دانسته‌اند در ضلع شرقی کاخ گلستان و در مجاورت شمس‌العماره قرار داشت...» 
ساموئل پترسون در مقاله‌ای با عنوان «تعزیه و هنرهای مربوط به آن» می‌نویسد: «در سال 1873وقتی ناصرالدین‌شاه به انگلستان سفر کرد برای تماشای کنسرت به آلبرت هال دعوت شد و چنان تحت‌تأثیر قرار گرفت که وقتی به تهران بازگشت از مهندسان خود خواست تا مشابه آن را در کنار کاخ گلستان بسازند که همان تکیه دربار [دولت] است.»  
اما در عین حال برخی از محققان با مقایسه بنا با اسلوب معماری ایران در دیگر بناها و همچنین سال سفر ناصرالدین‌شاه به فرنگ، فرضیه تأثیرپذیری را رد می‌کنند.
جعفری شهری در کتاب خود درباره ورودی‌های تکیه دولت می‌نویسد: «این تکیه سه راه داشت که راه کوچه تکیه دولت، مقابل بازار، مخصوص مردها بود، و در شمس‌العماره برای زنان که عوام نیز از آن رفت‌وآمد می‌کردند؛ و در دیگری مخصوص خواص یعنی شاه و درباریان، از داخل اندرون که به شاه‌نشین باز می‌شد. این مکان فضای روباز مدور و وسیعی بود که سقفش با پوشش چادر بسته می‌شد و تا بیست و چند هزار جمعیت در آن جای می‌‌گرفت. در ابتدا به‌صورت 4طبقه بنا شده بود که در زمان مظفر‌الدین‌شاه در اثر شکستگی‌هایی که در پایه‌های آن به‌وجود آمد لازم می‌شود طبقه فوقانی آن را خراب کنند و بار ستون‌ها را سبک کنند؛ و در ضمن به جای دیرک که همه‌ساله موقع چادر کشیدن موجبات زحمات فراوان می‌شد و در بیشتر موارد بادهای شدید شهریار آن را از جا می‌کند و خطراتی به‌وجود می‌آورد. به وسیله مهندسین فرانسوی، اسکلتی عرقچین‌مانند از آهن به روی آن استوار می‌کنند و چادر را به روی آن اسکلت می‌کشیده‌اند.»




«مساحت این بنا را 2هزار و 824متر ذکر کرده‌اند. این بنا سقف نداشت ولی چوب‌بست‌هایی به شکل گنبد با چند میله‌ آهنی و پشت بندهای آجری سقف آن را تشکیل می‌داد که روی آن پرده‌های ضخیم کرباسی کشیده می‌شد و مردم و تماشاگران را از تابش آفتاب و باران محفوظ می‌داشت.» 
دوستعـلی‌خـان معـیرالممـالک درباره وضع داخل بنای تکیه دولت می‌نویسد: «... در داخل بنا در اطراف صحن مرکزی 20طاق هر یک به عرض 5/8 متر با دیوارها و ستون‌هایی که با کاشی تزیین‌شده بود قرار داشت. هر یک از طاق‌نماهای تکیه به شاهزاده یا به امیر و وزیر و یا به حکمرانی تعلق داشت که با جار و چراغ و آیینه و گلدان و قالیچه‌ و اشیای دیگر آن را زینت می‌کردند و چهل‌چراغ‌ها و قندیل‌ها از سقف آن آویخته، عکس صاحب طاق‌نما یا یکی از پدرانش را بالای آن قرار می‌دادند. [جالب است که در این زمان عکس به‌عنوان تزیین به‌کار می‌‌رفته است]. حکام، پیش‌کاران خود را از مرکز حکمرانی برای بستن طاق‌نماها به تهران می‌فرستادند... دیر بزرگ به خرج شاه آراسته می‌شد... طا‌ق‌نماهای اول تا سوم مخصوص اهل اندرون بود که بانوان در طبقه اول و دوم و خدمه در طبقه سوم قرار می‌گرفتند. در دهه اول‌ماه محرم بالغ بر دو هزار نفر از خانم‌های وزرا و اشراف و همراهانشان به اندرون می‌‌آمدند... جایگاه شاه بالاخانه وسیعی بود که ارسی بزرگی رو به دیوان‌خانه داشت و دو غرفه در دو طرف آن بود که پیشخدمت‌‌های مخصوص و عمله خلوت در آن می‌نشستند. طاق‌نماهای نایب‌‌السلطنه بسیار باشکوه و زیر بالاخانه شاه واقع بود.»



 ساختمان عظیم تکیه دولت که بعضی از جهانگردان و نویسندگان مغرب‌زمین آن را شبیه و از حیث عظمت نظیر آمفی تئاتر ورونا (Verona)دانسته‌اند در ضلع شرقی کاخ گلستان و در مجاورت شمس‌العماره قرار داشت