مالچ‌پاشی چاره مهار ریزگردها نیست، بیابان‌ها را قرق‌کنید

زهرا رفیعی/خبر‌نگار

مالچ‌پاشی برای تثبیت خاک روان سال‌هاست در کشور استفاده می‌شود. مالچ نفتی که حاوی ترکیبات گوگردی و آروماتیک است به معضلی برای حیات‌وحش و محیط‌زیست آنها تبدیل شده است. 
گیاهان، حشرات و خزنده‌ها زیر لایه‌ قیری‌شکل مالچ نفتی که دمایی حدود 60درجه سانتی‌گراد دارد، از بین می‌روند. اما از سوی دیگر افزایش خشکسالی و خسارات طوفان‌های گردوغبار در برخی مناطق کشور راهی را جز مالچ‌پاشی برای برخی مناطق حساس پیش‌رو نمی‌گذارد.
 20مرداد امسال 100میلیون یورو اعتبار از صندوق توسعه ملی به کنترل گردوغبار اختصاص یافت و توسط سازمان برنامه و بودجه تأیید و ابلاغ شد. بخش عمده این پول برای روش‌هایی مانند نهال‌کاری، انتقال آب مدیریت چرا، زهکشی برای ورود آب به تالاب‌ها و... اختصاص خواهد یافت. در این میان مالچ نفتی مخالفان و موافقان محتاط خود را دارد. مالچ نفتی تقریبا گران است و آثار زیست‌محیطی به‌دنبال دارد.
محمد درویش، پژوهشگر حوزه بیابان و شناخت مولفه‌های بیابان‌زایی در گفت‌و‌گو با همشهری گفت: با توجه به اینکه مالچ‌پاشی رنگ سطح خاک را تیره می‌کند، میزان جذب نور خورشید را افزایش می‌دهد. در نتیجه دمای خاک افزایش می‌یابد و باکتری‌ها، ریزوبیوم‌ها و مواد مفید خاک از بین می‌رود. این مواد مسئول حاصلخیزی خاک است. مالچ‌های نفتی، نفوذپذیری عمودی آب در خاک را کاهش می‌دهد و باعث می‌شود اندک آبی که در مناطق بیابانی حاصل از باران به‌دست می‌آید در حوضچه‌های محلی با گرما از دست برود؛ درحالی‌که نفوذپذیری آب در زمین‌های شنی دست‌نخورده بسیار زیاد است. مالچ‌های نفتی به‌شدت سبب نابودی حیات‌وحش مناطقی می‌شود که در آن اقسام خزندگان و حشرات زندگی می‌کنند. گزارش‌های زیادی رسیده است که با مالچ‌پاشی غیراصولی، حیوانات زیادی از دست رفته‌اند؛ حتی حیواناتی که از گونه‌های علفی تغذیه می‌کنند نیز جان خود را از دست داده‌اند. مالچ‌های نفتی اکوسیستم را آلوده و هزینه‌های گزافی را تحمیل می‌کند.
وی تثبیت بیولوژیک را راه‌حل جایگزین عنوان کرد و گفت: روش‌هایی مثل استفاده از مالچ‌های گیاهی و قرق کردن مناطق می‌تواند مؤثرتر باشد. در هر بخش از خاک بذرهای مناسب آن اقلیم را داریم. اگر بتوانیم در فاصله اسفند تا آخر اردیبهشت این قسمت‌ها را قرق کنیم و نگذاریم چرای دام صورت گیرد، گیاهان فرصت گل‌دهی و بذردهی می‌یابند و بخشی از پوشش‌های ماسه‌ای تثبیت می‌شود. براساس تجربه‌ای که در منطقه میاندشت در خراسان شمالی داشتیم، توانستیم گردوغبار منطقه را تثبیت کنیم.
او در مورد الزام مالچ‌پاشی در مناطقی که باد مانع از ماندگاری خاک در پای گیاهان و گلدان‌ها می‌شود، گفت: بخش‌های خیلی محدودی از زمین‌های ماسه‌ای وجود دارد که نزدیک شهر‌ها، روستاها، خط راه‌آهن و تاسیسات زیربنایی و سکونتگاه‌های حساس واقع شده و ما چاره‌ای جز سرعت بخشیدن به فرایند تثبیت ماسه‌ها نداریم. این موارد بسیار استثنایی است. از زمین‌هایی که هم‌اکنون در حال مالچ‌پاشی است، فقط یک درصد شامل این مناطق می‌شود و 99درصد دیگر شنزارها، مثل آنچه در خوزستان داریم به‌راحتی با قرق به جای مالچ‌پاشی منطقه می‌توان خاک را تثبیت کرد. به‌طور مثال اگر دام را از منطقه محافظت شده میش‌داغ خارج کرده و علوفه دستی برای دامدارها تهیه کنیم، خاک بدون مالچ بهتر تثبیت می‌شود.
محمد خسروشاهی، استاد خاک و بیابان‌شناس و رئیس بخش تحقیقات بیابان مؤسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع کشور درباره پروژه‌های مالچ‌پاشی که در دل پروژه‌های تثبیت خاک رخ می‌دهند گفت: روش‌هایی که برای تثبیت ماسه‌های روان و گردوغبار در دنیا و ایران استفاده می‌شود بیش از نیم قرن سابقه دارد. روش‌ها بسته به محل، میزان و جنس خاک و اقلیم با هم می‌تواند متفاوت باشد. وسعت مالچ‌پاشی در ایران چندان زیاد نیست و از حدود 2 میلیون هکتار پروژه ‌تثبیت خاکی که اجرا شده، حدود 220هزار هکتار به مالچ‌پاشی اختصاص یافته است. 
مالچ‌پاشی یک اقدام ضربتی و فوری است و در مناطق بسیار حساس مثل اطراف فرودگاه‌ها و چاه‌های نفت اجرا می‌شود که درختکاری در آنجا زمانبر است. هر روشی که برای تثبیت خاک صورت بگیرد موقتی است. در تپه‌های ماسه‌ای نقاط مختلف ایران به‌دلیل شدت باد امکان کشت نیست. فرسایش باد، پای گلدان‌ها را خالی می‌کند و بعد از دو، سه‌ ماه گیاه خشک می‌شود. 
در این مناطق به‌صورت موقت با مالچ‌پاشی و بادشکن عملیات‌های تثبیت خاک صورت می‌گیرد. همزمان با این روش‌ها آنچنان که در بیابان‌های چین دیدم، ما نیز گیاه می‌کاریم. عمر کارهای فیزیکی و شیمیایی حداکثر 5سال است و به مرور زمان کارایی خود را از دست می‌دهد. برعکس آن، اقداماتی مانند نهالکاری است که در سال‌های اول کم‌بازده و در سال‌های بعد پوشش لازم برای جلوگیری از فرسایش خاک در اختیار ما می‌گذارد. تعداد شرکت‌هایی که مدعی ساخت مالچ غیرنفتی شده‌اند، زیاد است ولی تا آنجا که من آنها را بررسی کرده‌ام بیشترشان بین 6‌ماه تا یک‌سال دوام می‌آورند.
وی با اشاره به اینکه مالچ نفتی پایداری زیادی دارد، گفت: آثار مخرب زیست‌محیطی مالچ نفتی آنچنان نیست که در محیط اختلال حاد ایجاد کند. البته اگر جایگزین مالچ پیدا شود به‌دنبال آن خواهیم رفت. مالچ باید در تپه‌های ماسه‌ای استفاده شود که پوشش گیاهی ندارد، مدام در حال حرکت است و نمی‌توان به سرعت خاک را تثبیت کرد. 
مطالعات پنج‌ساله تیم من در بخش تحقیقات بیابان نشان داد که 50درصد کشور (تقریبا 90میلیون هکتار) مناطق بیابانی و اکوسیستم‌های بیابانی است که در داخل این مناطق بیابانی نزدیک به 5میلیون هکتار تپه‌های ماسه‌ای وجود دارد و همه جای این ماسه‌زارها فوریتی برای مالچ‌پاشی ندارند. اما با توجه به بحران آب و خشکسالی‌های طولانی‌مدت، ما برای نقاطی که نهالکاری می‌شود نیز مشکل داریم. برای هر تانکر آب که برای آبیاری نهالکاری در خوزستان استفاده می‌شود حدود 2میلیون تومان پرداخت می‌شود. در بسیاری از مکان‌ها مانند دشت «سگزی» اصفهان نیز به‌دلیل شوری خاک نهالکاری موفقیت‌آمیز نیست. به گفته او، برای مناطقی که خاک نامناسب برای کشت دارد، عملیات ریگ‌پاشی در منشأ بروز گردوغبار، انجام می‌شود. 
خسروشاهی افزود: در چند سال اخیر سازمان جنگل‌ها در منطقه گرمسار این پروژه را به‌صورت پایلوت انجام داده است. محققان چینی سال‌هاست در مورد درصد پاشش ریگ در این خاک‌ها تحقیق می‌کنند و نتایج خوبی به‌دست آورده‌اند.
او در مورد هزینه‌ و فایده مالچ‌پاشی گفت: سابق بر این مالچ به رایگان در اختیار سازمان جنگل‌ها و مراتع قرار می‌گرفت و فقط پول حمل‌ونقل آن روی دوش این سازمان باقی می‌ماند، اما الان مالچ نفتی پولی شده و لیتری حدود 400تومان فروخته می‌شود. هم‌اکنون اعداد و ارقام مالچ‌پاشی در خوزستان چیزی حدود 12تا 15میلیون تومان برای هر هکتار است. اما باید بدانیم که هزینه یکی از توفان‌های شن در اهواز و خساراتی که به تاسیسات وارد کرده حدود 500میلیارد تومان است. 
هزینه‌های کنترل گردوغبار صرفا برای کاهش میزان و کنترل منشأ داخلی آن است. شبیه‌سازی‌ با عکس‌های ماهواره‌ای نشان داده که کانون‌های گردوغبار شرق اهواز و هندیجان در خارج از کشور تشکیل می‌شود. کنترل منشأ خارجی گردوغبار باید به کمک وزارت امور خارجه صورت گیرد.