بلاتکلیفی بافت تاریخی تبریز میان سنت و مدرنیته

سیدمرتضی احمدپور | تبریز – خبرنگار:


حدود 10 سال قبل بود که شهرداری تبریز با مخالفت شورای ترافیک برای سنگ‌فرش کردن خیابان جمهوری و مسدودسازی این خیابان به روی خودروها مواجه شد. در آن مقطع شهرداری معتقد بود باید هویت تاریخی تبریز و معابر قدیمی این شهر حفظ شود و رفت ‌و آمدها در این مناطق محدود به عابران پیاده و حداکثر خودروهای ساکنان محل باشد. موضوعی که در نهایت در خیابان 500 متری مقصودیه - جایی که عمارت شهرداری، خانه بهنام و چند خانه تاریخی دیگر قرار داشت - اجرایی شد.

اما در کوتاه‌مدت خودروها به این خیابان نفوذ کردند و اقدامات مسئولان شهری موثر واقع نشد. این تجربه در مورد خیابان تربیت هم تکرار شد و حال پس از چندین تجربه ناموفق مدیریت شهری دست به دامان کارشناسان شهرهای تاریخی جهان شده است تا شاید تبریز از بلاتکلیفی حرکت به سمت مدرنیته یا تاریخی ماندن رها شود.

در این میان برگزاری اجلاس بین‌المللی رشد و توسعه شهری با رویکرد حفاظت از بافت‌های تاریخی در حوزه اوراسیا که به مدت 10 روز از اواخر مرداد تا اوایل شهریور به میزبانی تبریز برگزار شد، می‌تواند تجارب جالب توجهی را به مدیران شهری تبریز برای ایجاد پیوند میان توسعه مدرن و حفظ بافت تاریخی مرکز استان برجای بگذارد. اجلاسی که با حضور متخصصانی از کشورهای ژاپن، چین، روسیه، فرانسه، فنلاند، ایتالیا، بلغارستان، ترکیه و پژوهشگران داخلی برگزار شد. 


صدمه به بافت تاریخی تبریز 

کارشناس معماری و شهرسازی و عضو سازمان نظام مهندسی آذربایجان شرقی با اشاره به تحقیقات انجام‌شده در مورد اصلاح بافت مرکزی تبریز می‌گوید: این بافت در طول چند دهه گذشته به شدت از مدرنیته شدن صدمه دیده است. بنا به بررسی‌های انجام‌شده طاق بزرگ تیمچه امیر در چند متری خیابان جمهوری بر اثر تردد اتوبوس‌ها و کامیون‌ها، همچنین احداث زیرگذر تجاری امیر صدمه زیادی دیده و در چند جا ترک خورده است. 

«سامان فتوحی» می‌افزاید: در یک مقطع تاریخی حدود 3 دهه قبل بافت تاریخی تبریز به بهانه مسیرگشایی و ترافیک کلافه‌کننده در این نقطه بی‌رحمانه تخریب شد و ده‌ها خانه تاریخی حد فاصل میدان نماز تا خاقانی از صفحه روزگار محو شدند. بر اثر این اقدام مکان‌های تاریخی زیادی در راسته کوچه از بین رفت و به جای آن خیابان‌های جدید، همچنین مجتمع‌های تجاری مانند شمش، مولانا و قطران سبز شدند. حتی درهای تاریخی مانند گجیل، استانبول و باغمیشه عملاً از بین رفته بود و در سال‌های اخیر تلاش شده این درها بازسازی و دروازه‌های نمادین شهر احداث شود. 

وی تاکید می‌کند: وجود بیش از 300 خانه تاریخی در مرکز شهر که اکنون فقط حدود 70 خانه از آن‌ها باقی مانده است، نشانگر بی‌توجهی به هویت تاریخی تبریز است. هر چند اکنون کار از کار گذشته اما مسئولان تازه به فکر احداث پیاده‌راه‌های آجری متعدد در مرکز شهر هستند. 


ترافیک مرکز شهر به دلیل باریک شدن خیابان 

عضو شورای ترافیک استان با اشاره به افزایش تردد خودروها و ایجاد قیف‌های ترافیکی متعدد در مسیرهای منتهی به مرکز شهر می‌گوید: در حال حاضر در چند مسیر با ترافیک‌های سنگین در مسیرهای منتهی به مرکز شهر مواجه هستیم؛ برای مثال در مسیر چای‌کنار به سمت پل قاری، ترافیک سنگین از پل شهید بهشتی شروع می‌شود که تا میدان دانشسرا ادامه دارد. 

«سعید مجاوری» بیان می‌کند: از سوی دیگر در مسیر میدان ساعت تا خیابان جمهوری، همچنین راسته کوچه به سمت میدان نماز و خیابان فردوسی به سمت تربیت با قیف‌های ترافیکی مواجه هستیم. چراکه خودروها در انتهای مسیر به جای معابر قابل تردد با سنگ‌فرش‌هایی روبه‌رو می‌شوند که تردد را برای آنان غیر‌ممکن می‌کند و فقط عابران پیاده می‌توانند از این مسیرها عبور کنند. خودروها هم باید از معابر کم‌عرضی که امکان حرکت به یک خودرو را می‌دهد به مسیر خود ادامه دهند. 

وی تاکید می‌کند: بازار مرکزی تبریز با ده‌ها کیلومتر وسعت و ده‌ها مجتمع تجاری در مرکز تبریز احداث شده و هنوز شعب مرکزی بانک‌ها، اداره دارایی، استانداری و فرمانداری در این محدوده قرار دارند و نمی‌توان با ایجاد پیاده‌راه در این بخش از شهر تردد خودروها را محدود کرد. این اقدام شهرداری باید با تدابیر ویژه همراه باشد وگرنه همانند طرح‌های گذشته با مشکلات زیادی مواجه می‌شود. 


عزم جدی برای احیای بافت تاریخی 

شهردار تبریز حفظ بافت تاریخی و احیای آن را از رویکردهای مهم شهرداری و شورای اسلامی شهر عنوان می‌کند و می‌گوید: برنامه بلندمدتی در این زمینه وجود دارد و روند مثبتی داشته‌ایم. شهرداری تبریز اعتبارات زیادی در سال‌های اخیر برای احیای این محدوده صرف کرده است. 

 «ایرج شهین‌باهر» محدود کردن تردد خودروها و ایجاد ترافیک سنگین در مرکز شهر را تنها نماد ظاهری این فرآیند می‌داند و تاکید می‌کند: نباید فراموش کنیم مرکز شهر و بافت تاریخی در حال نابود شدن بود. در حالی که این هویت غیرقابل برگشت است و باید برای حفظ آن تلاش کرد. ضمن این‌که شهرداری و سازمان ترافیک همچنین شورای ترافیک استان برنامه‌هایی برای محدودیت حرکت خودروها و استفاده از وسایل حمل‌و‌نقل عمومی در این محدوده دارد.

طرح زوج و فرد کردن تردد خودروها، یک‌طرفه کردن برخی معابر و ممانعت از پارک دوبل در خیابان همچنین احداث حداقل 7 پارکینگ در مرکز شهر با هدف اجرای طرح‌های احیای بافت تاریخی در مرکز شهر تبریز بوده است. به اعتقاد شهرداری روند انتقال مراکز عمومی و اداری از مرکز شهر و کاستن از تردد‌های ضروری به این محدوده باید تسریع شود. وی عنوان می‌کند: گردشگران حتی خود شهروندان تبریزی به دنبال نمادهای تاریخی شهر و مشاهده عینی آن هستند. نباید به بهانه مدرنیته کردن تیشه به ریشه این داشته‌های معنوی زد. از سوی دیگر نیز نمی‌توان مانع ورود مدرنیته به مرکز شهر شد. 

شهین‌باهر با اشاره به برگزاری اجلاس بین‌المللی رشد و توسعه شهری با رویکرد حفاظت از بافت‌های تاریخی در حوزه اوراسیا در تبریز، بیان می‌کند: در این اجلاس ورک‌شاپ‌ها و بازدیدهای میدانی در بخش‌هایی از بافت تاریخی و کهن تبریز از سوی گروه‌های پیمایشی در قالب استادان و دانشجویان در حوزه‌های تعریف‌شده مانند احیای میدان صاحب‌آباد و حفاظت از بازار تبریز به عنوان بزرگ‌ترین بازار سرپوشیده جهان و سایر بخش‌ها برگزار شد و نتایج حاصله در اختیار متخصصان و مدیران شهری قرار گرفت. 

وی تاکید می‌کند: در چنین برنامه‌هایی پروژه‌های پیشنهادی مورد بازبینی کارشناسان و استادان قرار می‌گیرد و می‌توانیم نتایج و راهکارهای عملی برای آن‌ها ارائه دهیم. این‌که پیش از انجام شدن کاری درباره آن صحبت کنیم و کارشناسان نظر خود را اعلام کنند، می‌تواند نتایج گران‌بهایی داشته باشد. 


استفاده از نظر تخصصی کارشناسان بین‌المللی 

رئیس سازمان میراث فرهنگی صنایع دستی و گردشگری استان هم با بیان این‌که مسئولان کشوری میراث فرهنگی بر ضرورت حفظ بافت تاریخی تبریز تاکید دارند و برنامه‌های کلان در این مورد اجرا می‌شود، اظهار می‌کند: با هدف حراست از این میراث، کارشناسان زبده سازمان جزئی‌ترین موارد را مورد بررسی قرار می‌دهند و در مورد بناهای تاریخی مرکز شهر حساسیت زیادی وجود دارد. 

«مرتضی آبدار» با اشاره به تقابل مدرنیته و تاریخ در مرکز شهر عنوان می‌کند: شهرهای مهم و تاریخی جهان این مرحله را پشت سر گذاشته‌اند و ما هم می‌توانیم در مورد تبریز از این تجارب استفاده کنیم. حضور کارشناسان برجسته از 10 شهر جهان در تبریز و بازدید چند روزه آنان از مرکز شهر در همین زمینه بوده است. 

وی بیان می‌کند: مقرر شده است نتایج این بازدیدها و نظر این کارشناسان در ادامه مسیر حفظ هویت تاریخی تبریز در عین توجه به مولفه‌های مدرنیته شدن مورد بررسی قرار گیرد. در چند سال گذشته انتقاداتی نسبت به اقدامات انجام‌شده در مرکز تبریز و بافت تاریخی شهر وجود داشته است و شهروندان نیز با درک اهمیت این اقدامات همراهی قابل تقدیری در این زمینه داشته‌اند. نتیجه این اقدامات ممانعت از تخریب بیشتر خانه‌های تاریخی و مرمت و بازآفرینی فضاهای تاریخی در این محدوده بوده است. 


حمایت شهرداری از ایده‌های مرتبط با حفاظت از بافت تاریخی

معاون فنی و عمرانی شهردار تبریز با تاکید بر این‌که این سازمان از تمام ایده‌ها و طرح‌هایی که به حفظ بافت تاریخی و فرهنگی شهر کمک کند حمایت می‌کند، می‌گوید: ‌ نه می‌شود با مدرنیته جنگید و نه می‌شود تاریخ را از بین برد. وظیفه مدیران و مسئولان شهری این است که بین مدرنیته و سنت پیوند و آشتی ایجاد کنند. 

«محمدحسین اسحقی» با اشاره به این‌که در محافل آکادمیک برای حفاظت از آثار تاریخی پیشرفت‌های تئوریک عظیمی رخ داده است، بیان می‌کند: برای حفاظت از آثار تاریخی به دلایل مختلف اقلیمی، اجتماعی و... نمی‌توان نقطه پایان تعیین کرد. اسحقی اجلاس اوراسیا را که هفته گذشته در تبریز برگزار شد، فرصتی تکرارنشدنی برای انتقال تجارب بین کشورهای شرکت‌کننده عنوان می‌کند و می‌افزاید: شهرداری تبریز آمادگی دارد از برگزاری چنین نشست‌ها و اجلاس‌هایی برای کمک به شهرداری برای توسعه شهر حمایت کند.