ریشه شوونیسم عربی- ایرانی

عبدالرضا فرجی‌راد/ مدیرکل شورای راهبردی روابط خارجی و استاد جغرافیای سیاسی
از هزار سال پیش با تصرف ایران به‌دست اعراب مسلمان، نگاه منفی ایرانی‌ها نسبت به اعراب شروع شد. اگرچه ایرانی‌ها از دین اسلام استقبال کردند و با روی گشاده این دین را پذیرفتند اما مخالفت‌هایی هم وجود داشت که در شکل‌گیری این نگاه منفی بی‌تأثیر نبود. ایران و کشورهای عربی همجوار اشتراکات زیادی ازجمله مذهب، جغرافیا و... با هم دارند اما با وجود این اشتراکات، دیدگاه‌ها و نگاهشان با یکدیگر متفاوت است.

شکل‌گیری شاخه‌های سنی و شیعه در دین اسلام یکی از مواردی است که تا حدودی موجب اختلاف نظر بین آنها شده است به‌طوری که هر کدام نگاه دیگری را قبول ندارد. این اختلاف‌نظرها با گذشت زمان نه‌تنها رفع نشده بلکه بیشتر هم شده است. البته حکومت‌ها و روشنفکران و حتی اختلافات جغرافیایی و مرزی هم در شدت گرفتن آن بسیار مؤثر بوده است. اختلافات مرزی ایران و عراق به جنگ هشت‌ساله ختم شد. اختلافات مرزی ایران و امارات هم به 40سال تبلیغ علیه ایران منجر شده است. همین تبلیغات منفی می‌تواند به راحتی روی افکار عمومی اثر بگذارد و شدت نگاه‌های منفی را بیشتر کند.

از سوی دیگر نقش قدرت‌های منطقه‌ای هم در شکل‌گیری نگاه‌های منفی اهمیت دارد. هم‌اکنون یک رقابت منطقه‌ای بین کشورها وجود دارد که از هم‌کیشان خود علیه قدرت منطقه‌ای دیگر استفاده می‌کنند؛ به‌عنوان مثال عربستان از امارات حمایت می‌کند و ایران هم روی شیعیان منطقه نظر دارد و کشورهایی که شیعه‌ هستند را حمایت می‌کند.

امروز نقش رسانه‌ها و فناوری‌های اطلاعاتی هم بسیار مهم است. اگر دولت‌ها از رسانه‌ها برای کاهش خصومت بین عرب و فارس استفاده کنند به‌طور حتم از میزان نگاه منفی کاسته می‌شود، اما اگر از رسانه استفاده منفی کنند این خصومت‌ها بیشتر می‌شود. با نگاهی به جنگ هشت‌ساله ایران و عراق می‌بینیم که در آن زمان نگاه خصمانه‌ای بین دو ملت وجود داشت اما بعد از سقوط صدام و بهره‌گیری از فضای رسانه‌ای این نگاه خصمانه کاهش یافت و الان دو ملت با یکدیگر رفیق هستند و ما شاهد سفرهای بی‌شمار آنها به کشورهای همدیگر هستیم.

بنابراین تا زمانی که مردم نتوانند به راحتی به اطلاعات دسترسی داشته باشند و از رسانه‌های بی‌طرف و بدون نگاه جانبدارانه بهره ببرند نمی‌توان به کاهش نگاه منفی بین عرب و فارس امیدوار بود. نگاه بدبینانه‌ای که توسط رسانه‌ها منتشر می‌شود در ذهن مردم نهادینه خواهد شد. از سوی دیگر تبلیغات مثبت ملت‌ها را به هم نزدیک می‌کند. در دنیای امروز تبلیغات نقش خیلی مهمی در روابط بین کشورها ایفا می‌کند. بعد از تحریم شدن قطر توسط عربستان حمایت‌هایی که ایران از آنها انجام داد و تبلیغاتی که در این زمینه شد موجب شد که قطری‌ها نگاه متفاوتی نسبت به ایرانیان پیدا کند. در سفری که به قطر داشتم به وضوح دیدم که آنها احترام خاصی برای ایرانیان قائل هستند و از ایرانیان به‌خاطر کمک به کشورشان در زمان محاصره تشکر می‌کنند.

به‌طور کلی عرب‌های منطقه چند دسته هستند. معمولا عربستان در طول تاریخ چهره‌ای خشن از خود به‌ویژه برای شیعیان به نمایش گذاشته است. وقتی عبدالوهاب روی کار آمد به دستور او مقبره امامان شیعه تخریب شد، این مسئله نفرت عمیقی در دل شیعیان به‌ویژه ایرانیان به‌وجود آورد. هم‌اکنون نگاهی که یک ایرانی به عرب عربستان دارد با نگاهی که به عرب شمال آفریقا، سوریه یا بحرین دارد متفاوت است بنابراین الان مسئله نژاد عرب نیست بلکه نگاه آنها به ایرانیان و شیعیان است. البته نگاه منفی به آل سعود عربستان تنها مختص ایرانیان نیست بلکه بسیاری از عرب‌ها هم از این رژیم دل خوشی ندارند و نگاه خصمانه‌ای به رفتار آنها می‌کنند.

در مجموع بیشترین علت نگاه منفی از سوی ایران به اعراب و اعراب به ایران تلقی خاصی از مذهب است چون اختلافات مذهبی ازجمله شیعه و سنی و وهابیت و سَلَفی‌گری خیلی زیاد است، اما بهره‌گیری از رسانه و تبلیغات می‌تواند به کاهش یا افزایش این اختلافات کمک کند. از طرفی هر چه کشورها از نظر سیاسی، فرهنگی و اقتصادی به هم نزدیک‌تر بشوند این مسائل اختلاف‌برانگیز هم کاهش پیدا می‌کند.