گفت‌وگو با امیر راد درباره جشنواره بین‌المللی «رادیکال پرفورمنس»
درباره پرفورمنس سوءبرداشت وجود دارد
نخستین جشنواره بین‌المللی رادیکال پرفورمنس از روز ۱۲بهمن‌ماه۱۳۹۶ در موزه هنرهای معاصر تهران آغاز به کار کرده است و تا ۱۰اسفندماه۱۳۹۶ میزبان علاقه‌مندان خواهد بود؛ به همین سبب با امیر راد ـ مدیر کانون «نیومدیا»ی موزه هنرهای معاصر و پایه‌گذار این جشنواره ـ درباره مباحث مختلف در پرفورمنس‌آرت و فضای این هنر در ایران گفت‌وگویی داشته‌ایم. در نخستین جشنواره بین‌المللی رادیکال‌پرفورمنس هنرمندانی از کشورهای ایران، آلمان، اسپانیا، استرالیا، ترکیه، آمریکا، مکزیک و... حضور دارند.
به نظرم بهتر است ابتدا یک تعریف مشخص از پرفورمنس و پرفورمنس آرت برای خواننده‌ها داشته باشیم تا بتوانیم بحث را بهتر جلو ببریم.
در یک تعبیر فراگیر، هر عملی که مخاطب داشته باشد یا نمایش هر فعلی برای مخاطب، می‌تواند زیرمجموعه پرفورمنس قرار گیرد؛ به این ترتیب تمامی اجراهای نمایشی، کنسرت‌های موسیقی و از این‌دست، پرفورمنس هستند.
فراگیری این تعبیر می‌تواند در پیدا‌کردن برخی از مشخصه‌های عام پرفورمنس به ما کمک کند؛ چنان‌که ریچارد شکنر بر همین مبنا تئوری پرفورمنس را صورت‌بندی کرده است. اما در هر حوزه‌ای، دسته‌بندی بر پایه ویژگی‌های مشترک یا هم‌خانواده، راه را برای شناخت عمیق‌تر آن حوزه هموار می‌کند. آنچه محاط در دایره معنایی پرفورمنس است نیز از این قاعده مستثنی نیست و به این ترتیب این حوزه زیرشاخه‌های گوناگونی دارد که هرکدام به تفکیک موضوع، توجه، تحقیق و عمل بوده‌اند.
پرفورمنس‌آرت نیز بی‌شک زیرمجموعه این دایره معنایی گسترده (پرفورمنس) است اما چنان که گفته شده، ویژگی‌هایی مشخص دارد که آن را از سایر زیرمجموعه‌ها جدا می‌کند. مهم‌ترین ویژگی عام پرفورمنس‌آرت بینارشتهایبودن آن است. به طور معمول زمانی که از من خواسته می‌شود پرفورمنس‌آرت را تعریف کنم، با اشاره به اینکه تعریف در هنر و خصوصا در هنر معاصر امکان‌پذیر نیست ولی می‌توان ویژگی‌هایی را جهت شناخت بهتر برشمرد، می‌گویم: «پرفورمنس‌آرت پروسه خلق اثر هنری‌است در تعامل میان هنرمند و مخاطب در زمان و مکان واقعی به گونه‌ای که با ایجاد فضایی، سبب برساخته‌شدن امری در ذهن مخاطب می‌شود». این گزاره خلاصه‌ای‌است از تمام ویژگی‌های خاص این مدیوم ـ و نه تعریف آن ـ که البته می‌توان به تفکیک و تفصیل درباره هر جزء آن صحبت کرد.
ایده برگزاری جشنواره رادیکال پرفورمنس چه زمانی مطرح شد و چرا رادیکال پرفورمنس؟
ایده برگزاری جشنواره رادیکال پرفورمنس در دوره چهارم فستیوال «30پرفورمنس، 30هنرمند، 30روز» شکل گرفت. همان‌طور که می‌دانید در فستیوال 30پرفورمنس، 30هنرمند، 30روز، من محدود به دعوت از 30هنرمند هستم. در دوره‌های نخست، یافتن 30هنرمند فعال در این حوزه سخت بود اما با گسترش فستیوال و به‌خصوص فعالیت‌های آموزشی مستقیم و غیرمستقیم آن و در نبود مرجعی برای شناخت هنرمندان فعال این حوزه، کم‌کم فکر ایجاد زمینه و مرجعی برای این امر شکل گرفت. سپس در دوره‌های پنجم و ششم سعی کردم بخشی از آنچه مد نظر بود را در متن فستیوال «30پرفورمنس، 30هنرمند، 30روز» بگنجانم که در نهایت و با توجه به تجربیات گذشته و بازخوردها، رادیکال پرفورمنس متولد شد. چنان که پیش‌تر اشاره کردم، به دلیل وجود دیدگاه‌ها و زمینه‌های مختلف در حوزه پرفورمنس و همچنین به علت نبود شناختی جامع و تئوریک در این حوزه، همواره سوء‌برداشت‌هایی درباره پرفورمنس وجود داشته است؛ از یک سو طی سالیان گذشته بر اساس تجربه‌های شخصی و نزدیک در جشنواره‌های گوناگون در حوزه‌هایی اعم از نمایشی و تجسمی، به زعامت بخش خصوصی یا دولتی، همواره شاهد حضور حاشیه‌ای و وابسته این حوزه بوده‌ام؛ بنابراین هدف و سعی، این بوده است که جشنواره بین‌المللی رادیکال پرفورمنس تمرکزی عملی و تئوریک در این حوزه گسترده ایجاد کند. از سوی دیگر این پراکندگی مسئله‌ای‌است که در فضای بین‌المللی هم وجود دارد و موجب شده که در سطح جهانی هم توافقی جامع بر سر مفاهیم وجود نداشته باشد؛ بنابراین برگزاری این فستیوال به صورت بین‌المللی می‌تواند حرکتی در تجمیع و هماهنگی نگره‌های گوناگون در این حوزه باشد. اما در مورد نام این جشنواره هم باید بگویم که پیشوند «رادیکال» در نام جشنواره بین‌المللی رادیکال پرفورمنس، برآمده از کارکرد علامت رادیکال در ریاضیات است که این برداشت در لوگوی جشنواره هم نمود پیدا کرده است. رادیکال در ریاضیات برای به‌دست‌آوردن ریشه اعداد به کار گرفته می‌شود و در اینجا نیز علامت رادیکال با همین معنا و در پی کشف ریشه‌های پرفورمنس مورد نظر بوده‌است. فرجه این رادیکال در لوگو نشان‌دهنده دوره‌های این جشنواره است که امیدوارم با رسیدن به دوره‌های بعدی و بزرگ‌ترشدن فرجه این رادیکال به هدف این جشنواره یعنی تعمیق مفهوم پرفورمنس نزدیک‌تر شویم. البته ممکن است پیش از دیدن لوگوی جشنواره، معنای رادیکال در حوزه علوم اجتماعی و سیاسی به ذهن برخی مخاطبان متبادر شود؛ با اینکه این امر از اهداف جشنواره نیست اما این بازی زبانی و معنایی، در بسیاری از آثار هنری جهان، امری متداول است.
میان‌رشته‌ای‌بودن این هنر، یکی از ویژگی‌های مهم آن است؛ خارج از حوزه هنرهای تجسمی، چه بازخوردهایی داشته‌اید و کلا نگاه شما نسبت به این مسئله چگونه است؟
همان‌طور که پیش‌تر اشاره کردم مهم‌ترین ویژگی عام پرفورمنس‌آرت بینارشتهایبودن آن است؛ بینارشتهایبودن در حوزه مدیومها؛ و در تعبیری ساده‌شده یعنی رابطه‌ای عرضی و گستردگی ویژگی‌های یک مدیوم در مدیوم دیگر. مدیوم بینارشته‌ای امکان تعاملی میان مدیومها فراهم می‌کند که در حالت طولی چنین امکانی برای آنها متصور نیست و به این ترتیب امکان تجربه امری جدید و همچنین گسترش و بازنگری یکی از خلال ویژگی‌های دیگری فراهم می‌شود. هنگامی که مدیومها به شکل طولی در کنار یکدیگر قرار می‌گیرند ما در واقع با مالتی‌مدیا یا چندرسانه‌ای مواجه هستیم که متأسفانه این‌روزها حتی در برخی مراجع رسمی و رویدادها هم از این تفاوت مهم به‌سادگی گذر می‌کنند. پرفورمنس‌آرت، ویدئوپرفورمنس، سایبرفورمنس و... غالبا ریشه‌هایی تاریخی در هنرهای تجسمی دارند؛ درواقع بستر پیدایی آنها حوزه هنرهای تجسمی است اما نه به این معنا که سایر حوزه‌ها در شکل‌گیری آن، نقش کمرنگ‌تری داشته‌اند. اگر به همین تعبیر ساده‌شده من از حوزه بینارشته‌ای توجه کنید اصولا جایی برای اندازه‌گیری نقش و اندازه سایر حوزه‌ها باقی نمی‌ماند و عملا هم چنین امری ناممکن است. از نخستین دوره برگزاری فستیوال 30پرفورمنس، 30هنرمند، 30روز و بر پایه همین باور، همواره هنرمندانی از سایر حوزه‌ها به این رویداد دعوت شده‌اند که این امر تا امروز و در جشنواره رادیکال پرفورمنس هم پی گرفته شده است. البته همواره برخوردهایی از سر نا‌آگاهی، بوده و هست اما زمان، استمرار و آگاهی‌رسانی با نشر مستقیم و غیرمستقیم دانش، بسیاری از این ناآگاهی‌ها و برخوردهای ناشی از آن را زدوده است.
درباره هنرمندان و آثار راه‌یافته به جشنواره، چه نکته جذاب یا تأثیرگذاری برای شما در داوری یا اجرای آثار وجود داشت؟
استقبال از فراخوان، فراتر از حد انتظارم بود؛ چه در بخش داخلی و چه در بخش بین‌الملل. در مجموع ۱۴۳ اثر در 4بخش آلترناتیو پرفورمنس، پرفورمنس‌آرت، ویدئوپرفورمنس و سایبرفورمنس به دستمان رسید که ۴۱اثر، از هنرمندان غیرایرانی بود. با توجه به تعداد کم فعالان این حوزه حتی در سطح بین‌المللی، ناشناخته‌بودن جشنواره با توجه به برگزاری نخستین دوره آن و معرفی 2مدیوم کمتر‌شناخته‌شده برای نخستین بار به فضای هنری ایران (ویدئوپرفورمنس و سایبرفورمنس) این امر، اتفاق مبارکی بود. همان‌طور که می‌دانید در این جشنواره 11داور ایرانی و بین‌المللی حضور داشتند؛ ازجمله خانم‌ها و آقایان نسیم احمدپور، ساندرا بازیج، آزاده گنجه، الیاس امینیان، سعید بهنام، انریکو توماسلی، اصغر دشتی، مهدی صدر، رضا غیور، علی فیروزجنگ و خودم. هماهنگی و همراهی این مجموعه از داوران با توجه به تجربیات دیگرم در سایر جشنواره‌ها از دیگر نکات قابل توجه این رویداد بود. در مورد آثار هم شاید یکی از بهترین تجربه‌هایی که داشته‌ایم اطمینان و دادن فرصت تجربه به برخی از گروه‌ها بوده است. در مواردی پیش می‌آمد که نسبت به توانایی گروه شرکت‌کننده به دلیل کم‌تجربگی یا جوان‌بودن آنها شک می‌کردیم اما تقریبا در تمامی موارد اصل را بر اعتماد گذاشتیم و نتیجه تا اینجا بسیار رضایت‌بخش بوده است.
فکر می‌کنید این نمایشگاه تا چه حد می‌تواند مؤثر باشد؟
اول باید بگویم از توجه شما و سایر دوستان و همکاران در عرصه مطبوعات متشکرم. رویدادهای این‌چنین به‌خصوص در وجه آموزش غیرمستقیم نیاز به حمایت‌های معنوی از جمله توجه رسانه‌ها دارد که امیدوارم این همکاری‌ها گسترده شود.
پرفورمنس‌آرت پروسه خلق اثر هنری‌است در تعامل میان هنرمند و مخاطب در زمان و مکان واقعی به گونه‌ای که با ایجاد فضایی، سبب برساخته‌شدن امری در ذهن مخاطب می‌شود
