خلجی؛ یادگار سلجوقیان در قم

روح‌الله کریمی/قم - خبرنگار


 اگر «گرهارد دورفر»، ایران‌شناس آلمانی، را کاشف زبان خلجی می‌دانند، «علی‌اصغر جمراسی» هم خدمت ارزشمندی به زبان و فرهنگ خلج کرده است. او پژوهش‌های زیادی درباره زبان خلجی انجام داده و در سمینارهای داخلی و خارجی ارائه کرده است. از آثار این مؤلف خلج‌پژوه می‌توان به «گول صنوبر داستانی»، «خلج‌ها، یادگار ترکان باستان»، «ترجمه مثنوی ثعلبیه به ترکی خلجی»، «خلج تیلی گرامری»، «منظومه قارشو بالوققا سلام»، «ترجمه خلجی داستان حاجی تولکو» و «خداحافظ خلجی» اشاره کرد. گفت‌وگوی ما را با او بخوانید. 

چه شد که در مسیر پژوهش‌ زبان و فرهنگ خلجی قرار گرفتید؟
در سال 85 با نوشته‌های پروفسور دورفر آشنا شدم. برای من جالب بود یک پژوهشگر آلمانی درباره زبان ما تحقیقات گسترده‌ای انجام داده است. از همان زمان علاقه‌‌مند شدم درباره زبان و فرهنگ خلج تحقیقاتی داشته باشم. البته دورفر خاطره خوشی از قم و مردم خلج داشت و همه صوت‌هایی که از خلج‌ها داشت به من داد. این صوت‌ها خیلی به من کمک کرد.

کار را از کجا شروع کردید؟
با توجه به این‌که نوشتن واژه‌ها به زبان خلجی سخت است، تصمیم گرفتم نوشته‌هایی به این زبان داشته باشم. «منظومه قارشو بالوققا سلام» را در حالی نوشتم که تا آن تاریخ نوشته‌ای به نام ادبیات خلج نداشتیم. این کتاب در سال 85 چاپ شد و در واقع نخستین کتاب خلجی که با زبان الفبای لاتین و فارسی نوشته شده همین کتاب است. بعد از آن، نسخه پی دی اف کتاب «ثعلبیه» که یک کتاب داستانی از میرزا محمدباقر خلخالی است در کتابخانه مجلس شورای اسلامی پیدا کردم. این کتاب، داستان بی‌نظیری است که هیچ وقت کهنه‌شدنی نیست. این داستان را از زبان عربی ترجمه و چاپ کردم. تا این‌جا خیلی تلاش کردم مردم خلج با زبان خودشان صحبت کنند. اما مدتی بعد هدفم تغییر کرد. تمام سعی خود را کردم نوشته‌هایم را با این زبان مکتوب کنم تا زبان خلجی از بین نرود و آیندگان و پژوهشگران بدانند در خلجستان زبان خلجی وجود داشته است. 

ریشه خلج‌ها از کجاست؟
وطن اصلی خلج‌ها در قرن 5 میلادی در دره «چو» در منطقه‌ای با عنوان بالاساقون قرقیزستان بود. آن طور که پروفسور دورفر گفته، خلج‌ها آخرین بازماندگان آرقوها هستند. در زمان صفویه هم خلج‌ها در قم بودند و حتی گفته می‌شود این‌ها از بازماندگان سلجوقی هستند.

خلج‌ها چرا و چگونه به قم رسیدند؟
خلج‌ها از 2 مسیر به ایران آمدند. گروهی از خراسان بزرگ همراه با قشون سلجوقیان به ایران آمدند. خلج‌های فراهان از این گروه هستند و ضرب المثل‌هایی که در میان خلج‌های فراهان رواج دارد ناخواسته نشان از این موضوع دارد. گروه دیگر خلج‌ها از دست مغول‌ها از ترکستان بزرگ به سمت جنوب مهاجرت می‌کردند. البته گروهی از خلج‌ها همراه مغول‌ها در قتل عام مردم دست داشتند، اما گروهی دیگر رشادت به خرج دادند و حتی مغول‌ها را در نیشابور شکست دادند. این گروه از ترس مغول‌ها در سوریه، فلسطین و لبنان مستقر شدند. در زمان تیمور، بزرگان این قوم نزد تیمور رفتند و درخواست کردند که خلج‌ها از ترکیه به ایران برگردند. تیمور هم قبول کرد. اکنون در هیچ جای دنیا جز خلجستان قم دیگر خلج نیست. البته خلجستان، بخشی از قم تا فراهان را دربر می‌گیرد و شامل روستاهای پراکنده‌ای است که بر اساس آمار دورفر، شامل 47 روستا می‌شود و برپایه آنچه شمارش کردم، 60 روستا را دربر دارد که نام آنها را در شعری در کتاب «قارشو بالوققا سلام» به چاپ رساندم.