طرحی که هم خزر را تهدید می‌کند هم جنگل‌های هیرکانی را

اسدالله افلاکی/روزنامه‌نگار

بیست‌ویکم مردادماه را می‌توان نقطه عطفی در حفاظت از دریای خزر نامید. دریای خزر - بخوانید کاسپین - که تا 40 سال پیش از این یکی از مهم‌ترین مقاصد گردشگری محسوب می‌شد و نقش مهمی در معیشت حاشیه‌نشینان این دریا داشت به‌دلیل ورود انواع آلاینده‌های نفتی، زهاب‌های کشاورزی، پساب‌های صنعتی و فاضلاب‌های خانگی و شهری با مشکلات متعددی مواجه شد. افزایش نگران‌کننده حجم آلاینده‌های ورودی به خزر همراه با دیگر عوامل تهدید‌کننده محیط‌زیست این زیست‌بوم آبی، 5کشور حاشیه خزر را به چاره‌اندیشی و رایزنی برای حفاظت از این دریا برانگیخت. امضای کنوانسیون حفاظت از خزر در سال1382 که به کنوانسیون تهران شهرت دارد نتیجه همین رایزنی‌ها برای نجات این زیست‌بوم آبی بود.

1-کنوانسیون تهران که متشکل از 4پروتکل است 21مردادماه1385 از سوی 5کشور حاشیه خزر لازم‌الاجرا شد. فراتر از این، 21مردادماه روز جهانی دریای خزر هم نام گرفت. اما به‌رغم این نامگذاری و ملزم شدن کشورهای حاشیه خزر به اجرای مفاد این کنوانسیون، عوامل تهدید‌کننده محیط‌زیست خزر با گذشت 13سالی که از امضای این کنوانسیون می‌گذرد همچنان به‌قوت خود باقی است.

2-خزر زیستگاه 70گونه آبزی منحصر به‌فرد است که در هیچ نقطه دیگری از جهان وجود ندارند با وجود این، مدت‌هاست که به‌دلیل آلاینده‌های ناشی از عملیات نفتی، فاضلاب‌ها، پساب‌های صنعتی و زهاب‌های کشاورزی و نیز تخریب رودخانه‌ها، عمده منابع آبزی خود را از دست داده است. بنا به اعلام کارشناسان، 80درصد بقا و تخم‌ریزی ماهیان خزری مثل ماهی سفید، خاویار و... که ارزش اقتصادی دارند وابسته به رودخانه‌های منتهی به این دریاست. رودخانه‌هایی که بستر مناسب را برای تخم‌ریزی این ماهیان فراهم می‌کنند اما طی سالیان اخیر، افت سطح آب ناشی از سد‌سازی‌، ورود انواع آلاینده‌ها و نیز صید بی‌رویه در مسیر مهاجرت ماهیان به رودخانه‌ها، جمعیت ماهیان خزر ازجمله ماهیان خاویاری را به‌شدت کاهش داده و تا آستانه انقراض پیش برده است. به‌طوری‌که اکنون تنها یک درصد از جمعیت ماهیان خاویاری باقی مانده است. جمعیت فک خزری - گونه منحصربه‌فرد این دریا - هم که تا چند دهه پیش  بالغ بر یک میلیون برآورد می‌شد به‌دلیل صید بی‌رویه به کمتر از 100هزار فک رسیده است.

3-علاوه بر آلاینده‌های ناشی از فاضلاب‌های شهری و خانگی، پساب‌های صنعتی و زهاب‌های کشاورزی، آلودگی‌های لکه‌ای نفتی و میکروبی همچنان تنوع زیستی خزر را تهدید می‌کند. بیشترین حجم آلودگی‌های نفتی از شمال و غرب خزر (کشور آذربایجان و قزاقستان) وارد این دریا می‌شوند و دراین میان، عملیات اکتشاف، استخراج و بهره‌برداری از چاه‌های نفت در باکو بیشترین سهم را در آلودگی خزر دارد.

4-خزر اما اکنون با تهدید دیگری هم مواجه است؛ طرح انتقال آب این دریا به سمنان. این طرح که پس از چند سال کشمکش میان مخالفان و موافقان، با انتقاد منتقدان دلسوز محیط‌زیست و پیگیری رسانه‌ها دی‌ماه95 با رأی نمایندگان مجلس شورای اسلامی منتفی شد دوباره در دستور کار قرار گرفته است؛ طرحی که عملیات اجرایی آن نه‌تنها بر معضلات خزر دامن می‌زند که با عبور از جنگل‌های هیرکانی در مسیری به طول 62کیلومتر، باعث نابودی ذخایر ژنتیک ازجمله نابودی بخشی از ذخیرگاه درختان ارس می‌شود و این تنها بخش کوچکی از خسارات جبران‌ناپذیر طرحی است که هم خزر را تهدید می‌کند و هم جنگل‌های ثبت جهانی شده هیرکانی را.