میراث
چراغ خاموش عصارخانه‌ها
چهارمحال و بختیاری در گذشته با برخورداری از تعداد قابل توجهی عصارخانه، یکی از قطب‌های تولید روغن کشور بوده است
استان چهارمحال و بختیاری با بهره‌مندی از عصارخانه‌های متعدد، در گذشته یکی از قطب‌های تامین روغن کشور بود، اما این روزها معدود نمونه‌های باقیمانده از این بناها سال‌هاست که متروکه مانده و در معرض فراموشی و تخریب قرار گرفته‌اند.
به گزارش ایرنا، استفاده از دانه‌های روغنی در کشور و استان چهارمحال و بختیاری سابقه دیرینه دارد و شواهدی مبنی بر استفاده از آن قبل از میلاد مسیح وجود دارد. در کشورهای مختلف راهکارهای مختلفی برای روغن‌گیری به کار برده شده است، اما آنچه به دست دانشمندان، مهندسان و معماران توانمند در سرزمین ایران به عنوان عصارخانه شکل گرفت، نمونه‌ای بی‌بدیل و بسیار هوشمندانه است که در زمان خود یک شاهکار بی‌نظیر بود، به طوری که دیگر کشورها از چنین تکنولوژی بی‌بهره بوده‌اند.
رونق عصارخانه‌ها در عصر صفوی
از تاریخ و نحوه پیدایش عصارخانه‌ها اسناد و شواهدی در دست نیست، اما آنچه مسلم است این بناهای صنعتی در دوره صفویه به سبب پر رونق شدن بازار روغن و تقاضای بالای آن به رشد و اعتلا رسید، به نحوی که حکومت وقت توجه زیادی به این صنعت کرد و تا حدود زیادی هم آن را به انحصار خود درآورد و گفته می‌شود شهر نجف‌آباد در همین دوره به دستور شاه عباس ساخته شده و تعداد زیادی عصارخانه موقوفه در آن احداث شد.
اصفهان را به حقیقت می‌توان قطب عصارخانه‌ها و تولید روغن کشور در طول تاریخ و چند قرن گذشته در کشور دانست، اما چنانچه در اسناد تاریخی نیز مشاهده می‌شود، منطقه چهارمحال و بختیاری نیز با برخورداری از تعداد قابل توجهی عصارخانه، یکی از قطب‌های تولید روغن کشور بوده است. طبق شواهد و اسناد تاریخی، اغلب این عصارخانه‌ها در شهرهای فرخشهر، دهکرد و چالشتر بوده است.
بناهای صنعتی ایران در گذشته‌های نه‌چندان دور یعنی پیش از ورود ماشین‌آلات صنعتی، نقش مهمی در چرخه زندگی مردم داشتند اما تحولات ایجاد شده متاثر از صنعت و کارخانه‌ها حیات را از بسیاری از آنان ربود. بسیاری از آنها تعمدا تخریب شدند و برخی نیز متروکه مانده و مورد بی‌مهری قرار گرفته‌اند و با گذشت زمان نیز مخروبه مانده‌اند «عصارخانه رضوی» و «عصارخانه صالحی» فرخشهر از معدود نمونه‌های باقیمانده عصارخانه در استان است که اگرچه به ثبت ملی رسیده و مرمت‌های جزئی توسط سازمان میراث فرهنگی روی آنها صورت گرفته است، اما سال هاست که متروک مانده و گویی به فراموشی سپرده شده‌اند.
عصارخانه‌های فرخشهر
فرخشهر یا همان «قهفرخ»، شهری است با قدمت دیرینه که در کنار جاده قدیم شهرکرد- اصفهان و در استان چهارمحال و بختیاری واقع شده است. این دیار از گذشته‌های دور به داشتن عالمان و صنعتگران ماهر شهره بوده است. در این شهر نیز تعدادی عصارخانه فعال بوده که از این میان تنها دو عصارخانه صالحی و رضوی باقی مانده است. این عصارخانه‌ها در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌اند، اما متروکه ماندن آنها باعث شده این بنا کم‌اهمیت جلوه کند و به فراموشی سپرده شود. متروکه ماندن بناها خود فرسودگی و ویرانی را به دنبال خواهد داشت.
با توجه به این‌که عصارخانه‌ها یکی از تاثیرگذارترین ابنیه با کاربری صنعتی در گذشته بوده و از طرفی آیینه تمام‌نمای توانمندی مهندسی گذشتگانمان هستند، حیات بخشیدن به آنها ضروری به نظر می‌رسد. از سوی دیگر احیای این آثار در حقیقت احیای جزء فراموش شده‌ای از هویت این منطقه است، چراکه تاسیس عصارخانه و تامین مواد اولیه از عهده کمتر دیاری بر می‌آمده است. همچنین رونق اقتصادی حاصل از آن و پیشه‌وران این حرفه قطع به یقین نقش بسزایی در شهر و تاریخ آن داشته است.
عصارخانه رضوی
عصارخانه رضوی در بافت قدیمی شهر ملقب به میدانگاه و در مجاورت حمام و مسجد صفوی واقع شده است. این بنا نسبت به تراز معبر حدود ۳ متر پایین‌تر قرار دارد و با قرار گرفتن دیوار اصلی تیرخانه در عمق زمین، به استحکام آن افزوده شده است. چنین تمهیدی به منظور مهار نیروهای وارد بر دیوار اسپر اندیشیده شده است. طبق گفته راویان محلی، بانی این عصارخانه شخصی به نام حاج رمضان‌علی است که با دستان خود شروع به گود‌برداری و سپس ساخت این بنا می‌کند. بعدها حاج رمضان‌علی عصارخانه را به خاندان رضوی می‌فروشد که وجه تسمیه این عصارخانه نیز همین است.
به دلیل وجود تشابهاتی میان عصارخانه صالحی و عصارخانه رضوی چنین بر می‌آید که هر دو عصارخانه متعلق به یک دوره تاریخی بوده و با اختلاف چند دهه از یکدیگر ساخته شده‌اند.
عصارخانه صالحی
بنایی آجری با دو در بزرگ چوبی و قوس‌های تیزه‌دار بالای آن، که هرچند غبار خستگی بر چهره دارد اما همچنان مقتدر در پناه کوه و در حاشیه جاده اصفهان – فرخشهر جای گرفته و چشم هر رهگذری را به سمت خود می‌کشاند. این بنا همان عصارخانه صالحی است که روزگاری آوازه رونق آن به گوش تاجران روغن رسیده بود اما سال هاست متروکه مانده و به نگاه اجمالی رهگذران دل خوش کرده است. این بنا در دامنه کوه و مجاور جاده اصفهان- شهرکرد ساخته شده است. از جمله شگفتی‌های این بنا تراش حجم عظیمی از سنگ پیکره کوه توسط سازندگان آن است و دیواره‌های انتهایی (ضلع شمالی) این عصارخانه را همان بدنه سنگی کوه تشکیل می‌دهد.
«سید محمود صالحی» از فرزندان بانیان این عصارخانه می‌گوید که سابقه فعالیت آنها در حرفه روغن‌گیری از یک قرن و نیم تجاوز می‌کند. به گفته وی عصارخانه پدربزرگ ایشان، سید حسین صالحی در محدوده مرکزی شهر واقع بوده که در حال حاضر تخریب شده است. پدر و عموهای سید محمود یعنی حاج سید قاسم، اسماعیل، احمد و ابراهیم نیز حرفه پدر را ادامه داده و عصارخانه فعلی را در خارج از محدوده شهر و در کنار راه اصفهان-شهرکرد بنیان می‌گذارند. به گفته سید محمد صالحی این امر ضمن سهولت در انتقال بار و رونق تولیدات، موجبات توسعه کار آنها را نیز فراهم می‌آورد.
این عصارخانه دارای سه فضای اصلی است که فضای میانی تیرپوش بوده و هرچه به سمت شمال می‌رود از ارتفاع سقف کاسته می‌شود. در قسمت تیرخانه دو تنه چنار ستبر ۱۲متری وجود دارد. انبار مواد اولیه در بخش شرقی و فضای روغن‌کشی و آسیاب در بخش غربی واقع شده است. سقف این دو بخش هر کدام طاق گنبدی شکل (کلمبو) دارد که طاق جنوبی کوچک، طاق میانی بزرگ و طاق شمالی بزرگ‌تر است.
در بخش غربی دو سنگ بزرگ عصاری وجود دارد که یکی از آنها سنگ حجاری شده نفیسی متعلق به دوره صفویه است. این سنگ از عصارخانه تخریب شده‌ای در اصفهان به عصارخانه صالحی منتقل شده است. اگرچه کمتر از یک قرن از ساخت این عصارخانه می‌گذرد، اما گونه معماری آن و همچنین سنگ عصاری صفوی (به تاریخ ۱۱۱۰هجری قمری) و سیستم سنتی روغن‌گیری، به این بنا ارزش زیادی بخشیده است.
عدد ۱۳۳۳ شمسی، تاریخ ساخت بخش متاخرتر این بناست که روی دیوار آن با آجر حک شده است. به گفته محمود صالحی پس از رونق یافتن این عصارخانه، پدر و عموهای وی این بخش را به منظور توسعه فضای انبار و فروش، بنا می‌کنند.
ساختار عصارخانه
عصارخانه در شکل کلی عبارت است از بنایی دو طبقه که در آن پایه‌ها عموماً با استفاده از شفته‌آهک و سنگ و دیوارها و سقف‌ها بیشتر با خشت و گاه آجر ساخته شده است. طبقه بالایی عصارخانه که قسمت ورودی آن را تشکیل می‌دهد شامل انبارهای بزرگ، خمره‌ها و مجموعه‌ای از ظروف است که روی برخی از این ظروف لعاب‌های فیروزه‌ای، زمردین و لاجوردین دیده می‌شود. دستگاهی به نام گرمخانه نیز در این طبقه ساخته‌اند که برای بو دادن دانه‌های روغنی، مورد استفاده قرار می‌گیرد. طبقه زیرین عصارخانه به دستگاه روغن‌گیری اختصاص دارد که مشتمل است بر سنگ‌های آسیاب، که خود بنایی است مدور از سنگ و آجر با ارتفاع تقریبی یک متر روی این بنا با ۲ سنگ بزرگ مدور.
عصارخانه از قسمت‌های مختلفی تشکیل می‌شود که هریک کاربری مجزایی دارند. برخی از این فضاها جزو لاینفک بنا محسوب می‌شده است و برخی دیگر نیز در برخی عصارخانه‌ها وجود نداشته و یا با دیگر فضاها قابل ادغام بوده است.
در همینه زمینه :