خاطرات شهر به روایت آجرهای کوره

 از حوالی خیابان میرزا کوچک‌خان که به سمت میدان اصلی بروی، بنایی مناره‌مانند از دور با نمای ساده آجری از لابه‌لای ساختما‌ن‌ها و درختان به چشم می‌خورد. بنایی که عمر زیادی دارد، اما هنوز سر خم نکرده و از بناهای اطرافش بالابلندتر و استوارتر است. به گزارش فارس، سیاهی سر این دودکش، نشان از سال‌ها خشت خامی دارد که در درون خود پخته و شاکله بسیاری از بناهای شهری شده است؛ بناهایی که روزگاری در قامت خانه، مدرسه و مسجد سرپناه مردمان این شهر بوده‌اند. 


فقط از جنس آجر

می‌توان گفت کوره آجرپزی «رستگار مقدم» جزو یکی از بناهای تاریخی مشهد محسوب می‌شود که علاوه بر داشتن تزئینات زیبا و قدمت تاریخی، نماد هنر آجرپزی در روزگاران قدیم بوده است. ارتفاع تقریبی این دودکش ۶۵ متر و قطر بیرونی پایین‌ترین قسمت آن نیز ۶ متر بوده و حالت شیبدار بدنه دودکش موجب بالا رفتن ضریب ایستایی و پایداری آن شده است.  معماری این دودکش که از نوع قدیمی‌ترین کوره‌های آجرپزی سنتی در مشهد بوده، در نوع خود منحصر به ‌فرد و گویای هنر معماری ایرانی است، در حالی ‌که با 65 متر ارتفاع بسیار باریک و بلند بوده، اما توانسته سال‌ها خود را از گزند حوادث طبیعی حفظ کند، این سازه، در تاریخ ۱۲ بهمن ۱۳۸۱ با شماره ثبت ۷۴۷۶ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌ است. 

این برج بی‌ریا که در میان پارک رستگار مقدم گویی به استراحت در دوران بازنشستگی می‌پردازد، در ساده‌ترین شکل ممکن از جنس چیزی ساخته و پرداخته شده که خود عمری مامور به ساخت آن بوده و تمام آن از جنس خشت‌های آجری است. ظاهر آجرهای بدنه‌اش در گذر زمان رنگ و روی کهنگی به خود گرفته، اما در سر پا نگاه ‌داشتن این دودکش استوار هنوز مهم‌ترین نقش را ایفا می‌کند.وقتی از نزدیک نگاهش کنی، می‌بینی آجرهای پایین‌تر گوشه‌هایشان پریده و شاید کودکی بازیگوش یا بزرگسالی بی‌ملاحظه خط و نقشی بر تنه‌اش انداخته تا شاید یادگاری بر جای بگذارد، غافل از این‌که این سازه صبور، خود یادگار روزگار قدیم است. 


یادگار کودکی ریش‌سفیدها

در میان اهالی کمتر کسی پیدا می‌شود که فعالیت این کوره و آغازین روزهای ساختنش را به یاد داشته باشد، با این حال یافتن برخی اهالی سن‌ بالا در حوالی این برج سالخورده، غیرممکن هم نبود و توانستیم با چند نفری از آنها گپ‌و‌گفتی داشته باشیم. مرد مسنی حدود ۷۰ ساله با لهجه شیرین مشهدی این‌طور توضیح می‌دهد: زمانی که در این کوره کار می‌کردند را به خاطر دارم، اینجا قبلا روستا بوده و این زمین که حالا پارک شده قبلا کوره آجرپزی بوده است. مرد دیگری می‌گوید: این کوره 50 سال است خاموش بوده و فقط همین دودکش در اینجا باقی مانده است. دیگری می‌گوید: در زمان بچگی‌ام یعنی ۶۰ سال پیش این منطقه کاملا بیابان بود و کارگران آجرها را با گاری به شهر می‌بردند. 


حفظ و حراست از کوره‌ها

قدمت این کوره و اطلاع از وجود کوره‌های دیگری و ثبت شدن آنها به عنوان یک اثر تاریخی ما را بر آن داشت تا با مسئول دفتر ثبت آثار تاریخی اداره کل میراث فرهنگی استان گفت‌وگویی داشته باشیم. مسئول دفتر ثبت آثار تاریخی اداره کل میراث فرهنگی خراسان رضوی می‌گوید: قدمت کوره‌های مشهد حدود ۸۵ تا ۹۰ سال است، حدود سال ۱۳۰۰ با آمدن رضاخان، سیستم شهرسازی و ساخت‌وسازهای دولتی تغییر کرد و به‌ خاطر ساخت مراکزی مانند مدارس و هنرستان‌ها و پادگان‌ها و بیمارستان‌ها، کوره‌های آجرپزی در مشهد متولد
 شدند. 

«محمود طغرایی» با اشاره به وجود کوره‌های قدیمی‌تر در مشهد ادامه می‌دهد: قبل از سال ۱۳۰۰ در مشهد کوره‌های آجرپزی در مشهد زیاد بوده، به عنوان مثال، در محدوده پایین خیابان حرم و پنج‌راه در منطقه معروف به گود خشت ‌مال‌ها کوره وجود داشته، اما با این مکانیزم نبوده‌ است. وی با بیان این‌که حدود 9 کوره را در مشهد شناسایی کرده‌ایم، می‌گوید: از آن جمله کوره رستگار مقدم مربوط به دوره پهلوی اول واقع در بلوار امت (خیابان میرزا کوچک‌خان) را ثبت میراث فرهنگی کردیم و 2 کوره دیگر را مستندسازی کردیم و پرونده‌های آنها را آماده کردیم تا در آینده ثبت شود. 

مسئول دفتر ثبت آثار تاریخی اداره کل میراث فرهنگی می‌افزاید: کوره رستگار مقدم سازه زیبایی است که مردم می‌ایستند و آن را نگاه می‌کنند، چراکه حس خوبی به آدم می‌دهد و ایستایی، مقاومت و صلابت در آن وجود دارد و میراث فرهنگی هزینه بسیاری برای مرمت و استحکام‌بخشی آن کرد. طغرایی در رابطه با ثبت دیگر کوره‌های مشهد می‌گوید: بقیه کوره‌ها را هم می‌توانیم ثبت کنیم، اما 2 مشکل وجود دارد، یکی این‌که مالکان ملک‌هایی که کوره‌ها در آن قرار دارند باید برای واگذاری ملک‌ها مُجاب شوند و نکته دوم مرمت و بازسازی این آثار هزینه‌های سنگینی در بردارد که برای این موضوع باید بین سازمان میراث فرهنگی و شهرداری تعامل ایجاد شود، زیرا برخی از این کوره‌ها دارای ترک هستند و باید از لحاظ فنی استحکام‌بخشی شوند. 

وی با بیان این‌که تنها ثبت کردن مساله را حل نمی‌کند و بعد از ثبت باید برای مرمت و حفاظت آنها برنامه‌ریزی کنیم، ادامه می‌دهد: از نظر ما این کوره‌ها ارزش میراث فرهنگی به لحاظ تاریخی ندارد، اما از طرفی جنبه سابقه شهرسازی دارد و بخشی از هویت معماری شهر مشهد و نشانه‌ای از خروج شهر مشهد از حالت سنتی به مدرن، در دوره پهلوی اول دارد. مسئول دفتر ثبت آثار تاریخی اداره کل میراث فرهنگی در ادامه می‌گوید: مدیرکل میراث فرهنگی و دادستان مشهد تاکید دارند که این کوره‌ها حفاظت، نگهداری و ثبت شوند، زیرا بخشی از هویت مشهد است. شهرداری نیز علاقه دارد این المان‌های کهن شهری که سازه‌های زیبایی است، ثبت شود، اما برای این منظور باید یک همگرایی بین نهادهای مسئول به‌ویژه شهرداری به وجود بیاید تا بتوانیم این کوره‌ها را حفظ کنیم. ما همت این کار را داریم و حمیت آن باید به وجود بیاید.