پاتوق تمبربازها اینجاست

پرنیان سلطانی

از شلوغی‌های مرکز شهر و چهارراه استانبول که گذر می‌کنیم، یکباره قدم به دنیایی متفاوت می‌گذاریم؛ دنیایی پر از طرح، رنگ و زیبایی که در لحظه ارتباط‌مان را با صدای بوق خودروها و همهمه عابران قطع می‌کند و درست مانند یک ماشین زمان، هر لحظه ما را به یک کشور و یک تاریخ می‌برد؛ یک لحظه در انگلستان 170سال پیش هستیم و با ملکه ویکتوریا ملاقات می‌کنیم، چند لحظه بعد راهی آمریکای یک قرن پیش می‌شویم تا از نخستین هواپیماهای این کشور دیدن کنیم و کمی بعدتر در ایران زمان قاجار هستیم و مهمان مراسم تاجگذاری شاهانی که بر تخت‌هایشان تکیه زده‌اند. اینجا دنیای عجیب و زیبای تمبرهاست؛ جایی که با ورود به آن می‌توانید تاریخ، فرهنگ، آداب و رسوم، آثار باستانی و حتی نوع پوشش مردمان هر کشوری را در عرض چند دقیقه ببینید و از تماشای این همه رنگ و فرهنگ به وجد بیایید. به چهارراه استانبول آمده‌ایم؛ تنها نقطه پایتخت که هنوز هم در آن خرید و فروش تمبر رواج دارد و به‌نوعی پاتوق تمبربازها به‌حساب می‌آید؛ جایی که در آن تمبرهای چند شاهی و چند ریالی گاهی حتی تا صدها میلیون تومان هم معامله می‌شوند.


   سرگرمی‌قدیمی

گشت و گذارمان در محله تمبرفروش‌ها را از پاساژ معتمد شروع می‌کنیم؛ پاساژ قدیمی دوطبقه‌ای که از 60سال پیش کارش خرید و فروش تمبرها بوده و هنوز هم اگر از تعطیلی و تغییر کاربری چند مغازه بگذریم، می‌توانیم آخرین بازمانده‌های راسته تمبرفروشی پایتخت را ببینیم. قدیمی‌های پاساژ معتمد می‌گویند تا همین2دهه پیش هم در این پاساژ قدیمی جا برای سوزن انداختن نبود. علاوه بر اینکه همه مغازه‌ها خرید و فروش تمبر انجام می‌دادند، فروشنده‌ها داخل حیاط هم میز می‌گذاشتند و مردم برو و بیایی به این گوشه چهارراه استانبول داشتند. اما حالا جز 7مغازه که آنها هم برای سر پا ماندن ناگزیر به معامله سکه و اسکناس هم شده‌اند، دیگر خبری از آن همه شور و اشتیاق نیست. علیرضا اُسانلو که یکی از آخرین بازمانده‌های تمبرفروشی‌های پاساژ معتمد است می‌گوید: «مجموعه‌داری تمبر سرگرمی بچه‌های متولد دهه‌های 50 و 60 بود. اما حالا که با تغییر سیستم نامه‌نگاری، تعداد تمبرهای چاپی‌مان به حداقل رسیده، دیگر کمتر کسی سراغ جمع‌آوری تمبر می‌رود و همین موضوع باعث شده تا مغازه‌های تمبرفروشی یکی یکی به تعطیلی کشیده شوند. حالا جز این پاساژ و پاساژ پروانه، دیگر در پایتخت بورسی برای فروش تمبر وجود ندارد و تک و توک افراد در خانه‌ها یا از طریق شبکه‌های مجازی به معامله تمبر می‌پردازند».



   میراث جهانی کشورها


کمی آنطرف‌تر پرویز شکری که همه او را با نام دانش می‌شناسند، در مغازه‌اش نشسته و پاسخگوی سؤالات ما می‌شود. او که 30سال از عمر 57ساله‌اش را در این راه صرف کرده، با اشاره به اهمیت تمبرها می‌گوید: «روی تمبرها عکس پادشاهان، مفاخر فرهنگی و هنری، آثار باستانی، نقاط دیدنی و گردشگری و... چاپ می‌شود، به همین دلیل تمبرها میراث جهانی کشورها به‌حساب می‌آیند؛ میراثی ماندگار که با گذر از مرزها درست مانند یک سفیر فرهنگی عمل ‌می‌کنند و باعث می‌شوند مردمان دنیا با فرهنگ و آداب و رسوم هر کشوری آشنا شوند. در دنیا روی این موضوع خیلی کار کرده‌اند؛ تا جایی که جدیدا تمبرهای برجسته و حتی عطری منتشر می‌کنند و به گردشگران‌ کلکسیونی از تمبرهایشان هدیه می‌دهند. اما متأسفانه ما نسبت به اهمیت تمبرها در شناسایی کشورمان بی‌توجهیم و کمتر می‌بینیم برای معرفی چهره‌های هنری، فرهنگی، سیاسی، ورزشی و... و همچنین نقاط دیدنی کشورمان تمبری منتشر شود، این در حالی است که همین تمبرهای موجود هم متأسفانه از داشتن ایده‌های نو، رنگ‌های جذاب و کیفیت چاپ بی‌بهره‌اند و در مقایسه با تمبرهای دیگر کشورهای دنیا حرفی برای گفتن ندارند».


   از یادگاری تا پستی

تمبرها درواقع به 3دسته یادگاری، مالیه و پستی (جاری) تقسیم می‌شوند. این موضوعی است که در همان ابتدای گشت و گذارمان در دنیای تمبرفروشی چهارراه استانبول و صحبت با فروشنده‌ها متوجه آن می‌شویم. تمبرهای مالیه همان تمبرهایی هستند که در ادارات دولتی مانند دادگستری روی اسناد می‌زنند. تمبرهای پستی هم تمبرهایی هستند که هر چند سال یک‌بار یک سری از آنها چاپ شده و در جریان پست نامه از آنها استفاده می‌شود. آخرین سری تمبرهای پستی کشورمان، تمبرهایی با طرح گیاهان دارویی است که هر کدام نرخ مختلفی دارند. این در حالی است که تمبرهای یادگاری همانطور که از نامشان پیداست، تمبرهایی هستند که به مناسبت‌های داخلی و بین‌المللی، ازجمله روز اهدای خون، سالروز آغاز دفاع‌مقدس و... منتشر می‌شوند و برخلاف تمبرهای پستی، تجدید چاپ ندارند. کشورها در سال برای انتشار این تمبرها محدودیت قائل می‌شوند؛ مثلا کشور ما در سال فقط 12مورد تمبر یادگاری منتشر می‌کند. علاوه بر این 3نوع تمبر، یک تمبر دیگر هم داریم که چند سالی است با عنوان تمبر اختصاصی چاپ می‌شود. این تمبر به سفارش افراد حقیقی و حقوقی توسط شرکت ملی پست طراحی و چاپ می‌شود که از آنها هم می‌توان برای مصارف پستی استفاده کرد؛ یعنی حتی شهروندان هم می‌توانند عکس شخصی خودشان را به شرکت ملی پست تحویل دهند و تمبرش را تحویل بگیرند و روی پاکت نامه بزنند. البته متأسفانه حالا سال‌هاست در بسته‌های پستی کشورمان خبری از هیچ نوع تمبری نیست. حمیدرضا ابراهیمی، یکی از فعالان خرید و فروش تمبر در پاساژ پروانه در این‌باره می‌گوید: «متأسفانه هم‌اکنون اداره پست اجازه مصرف هیچ تمبر یادگاری یا پستی را روی مرسولات سفارشی و پیشتاز نمی‌دهد، به همین دلیل استفاده از تمبر پستی به‌شدت کاهش یافته است. همچنین این موضوع باعث شده تا نامه‌ها و بسته‌هایی که از ایران به سراسر دنیا ارسال می‌شوند، فقط یک مهر پستی بی‌روح داشته باشند، درحالی‌که پاکت‌های پستی‌ای که از کشورهای مختلف به‌دست ما می‌رسند دارای تمبرهای زیبایی هستند که بیشتر آنها را شبیه به یک کارت پستال کرده تا بسته پستی».


تاریخچه تمبر
سال 1837میلادی بود که رونالد هیل -کارمند ارشد اداره پست بریتانیا- موضوع استفاده از کاغذهای بهادار کوچک را به‌عنوان حق پست در مجلس وقت‌شان به تصویب رساند و 3سال بعد نخستین تمبر دنیا به ارزش یک پنی چاپ و منتشر شد. این تمبر که به‌دلیل تصویر ملکه ویکتوریا انگلستان و رنگ سیاهی که دارد بعدها پنی سیاه نام گرفت، سرآغاز تولید تمبرهای مختلف در سراسر دنیا شد و خیلی زود تمام کشورهای جهان برای جابه‌جایی نامه‌ها و بسته‌های پستی‌شان از این کاغذهای بهادار کوچک استفاده کردند. اما جایگاه تمبر فقط در همین حد باقی نماند و این کاغذ بهادار در گذر زمان به یکی از گران‌ترین اشیای دنیا تبدیل شد. این ارزشمند شدن هم داستان جالبی دارد و از ده‌ها سال پیش شروع شده است. ماجرا از این قرار است که حدود یک قرن پیش زنان بریتانیایی با درآوردن عکس ملکه از روی بسته‌های پستی و قاب کردن آنها، به این تمبر کوچک جنبه تزئینی دادند. از آن پس تمبرها دیگر فقط یک وسیله برای ارسال نامه‌ها و بسته‌های پستی نبودند بلکه به کاغذهای کوچکی تبدیل شدند که می‌توانستند با گذر از مرزهای هر کشوری، فرهنگ، آداب و رسوم، آثار تاریخی و باستانی و حتی نوع پوشش مردمان آن کشور را به دنیا نشان دهند و به یادگار حفظ شوند، برای همین کسانی هم به فکر جمع‌آوری این برگه‌های کوچک و به ظاهر کم‌ارزش افتادند و نتیجه این شد که حالا در سراسر دنیا با پدیده‌ای به نام مجموعه‌داری تمبر مواجه هستیم؛ پدیده‌ای جذاب، پرسود و صدالبته ارزشمند برای آیندگان.


  4هزار تمبر در ایران
از ابراهیمی که دستی در تهیه و تدوین کتاب‌ها و نشریه‌های مرتبط با تمبر دارد، درباره تعداد تمبرهای چاپ‌شده در ایران می‌پرسیم که پاسخ می‌دهد: «اولین تمبر ما در سال 1248شمسی و در زمان سلطنت ناصرالدین شاه قاجار به چاپ رسید. بعد از آن تا به امروز حدود 4هزار قطعه تمبر در کشورمان منتشر شده که بیشتر آنها متعلق به دوره جمهوری اسلامی است». او ادامه می‌دهد: «اساسا تاریخ تمبر ایران را به 4دوره قاجاریه، پهلوی اول، پهلوی دوم و جمهوری اسلامی تقسیم می‌کنند. در دوره قاجار حدود 874 قطعه تمبر پستی منتشر شده که بیشتر آنها عکس شیر و خورشید و پادشاهان قاجار است. در دوره پهلوی اول هم بیشتر تمبرها پستی بوده، اما در اواخر این دوره با سِری تمبر «ترقیات» رفته‌رفته پای تمبرهای یادگاری هم به دنیای تمبر کشورمان باز می‌شود. براساس آمار موجود، در دوره پهلوی اول ما 26سری تمبر داشتیم که 3تای آنها سورشارژ (چاپ مجدد) شده‌اند. در این دوره 273 قطعه تمبر پستی و 20بلوک یادگاری هم منتشر شده. اما در دوره پهلوی دوم 452سری تمبر چاپ شده که در مجموع حدود 900قطعه تمبر بوده است؛ ضمن اینکه در این دوره 19سری تمبر پستی با 296قطعه تمبر هم داشته‌ایم و در نهایت از سال1358 تا به امروز 13سری تمبر پستی در کشورمان به چاپ رسیده که شامل 222قطعه تمبر می‌شود. 800سری تمبر یادگاری هم منتشر شده که حدود 1370قطعه تمبر است. در مجموع تمبرهای این 4دوره تاریخی به حدود 4هزار قطعه تمبر می‌رسند».


   پرطرفدارترین تمبرها
در دنیای تمبربازی، تمبری پرطرفدارتر است که از آن تعداد کمتری وجود داشته باشد؛ یعنی درواقع این تیراژِ تمبر است که ارزش و قیمت آن را مشخص می‌کند و قدمت تمبر در مرحله بعدی قیمت‌گذاری قرار می‌گیرد. مهدی نیازی، یکی دیگر از مغازه‌داران پاساژ معتمد، درباره تمبرهای پرطرفدار ایرانی می‌گوید: «هم‌اکنون سری «باقری» (نخستین سری تمبر ایران)، «بوشهر»، «سلاطین»، «دیوانی» و... جزو معروف‌ترین، پرطرفدارترین و گاهی حتی گران‌ترین تمبرهای ایران هستند که همه آنها در دوران قاجار به چاپ رسیده و انتشار یافته‌اند. در این میان ما 2تمبر کمیاب و ارزشمند دیگر هم داریم که یکی از آنها سری سه‌قطعه‌ای سعدی است که اردیبهشت‌ماه سال1331 به مناسبت هفتصدوهفتادمین سال تولد سعدی به چاپ رسید و دیگری سری دوقطعه‌ای تنیس است که تیر‌ماه سال1347منتشر شد، اما اولی به‌دلیل تکمیل نشدن آرامگاه سعدی و دومی به‌دلیل تشکیل نشدن کنگره بین‌المللی تنیس از چرخه پست جمع‌آوری شدند و کمیابی‌شان سبب گران شدنشان شد».

    یک سرگرمی نیست
هم‌اکنون در کشور ما حدود 5هزار نفر به‌صورت آماتور و حدود 200نفر به‌صورت حرفه‌ای مجموعه‌داری تمبر انجام می‌دهند. شاید در نگاه اول اینطور به‌نظر برسد که این افراد صرفا برای سرگرمی به مجموعه‌داری روی آورده‌اند، اما آنهایی که دستی بر آتش مجموعه‌داری، آن هم در حوزه تمبر دارند می‌گویند مجموعه‌داران درواقع حافظان میراث فرهنگی کشورشان هستند؛ ضمن اینکه مجموعه‌داری زمینه تحقیق را برای همه مهیا کرده و باعث می‌شود جوانان به جای اینکه وقت‌شان را به بطالت بگذرانند، مجبور به مطالعه و تحقیق شده و درنهایت با تاریخ و فرهنگ کشورشان آشنا شوند. به همین دلیل است که به گفته فروشندگان تمبر چهارراه استانبول، بیشتر مجموعه‌داران افرادی تحصیل‌کرده هستند و با کلکسیونی که جمع‌آوری کرده‌اند توانسته‌اند فرهنگ و آداب و رسوم کشورشان را برای آیندگان حفظ کنند.



نگاهی به اولین، گران‌ترین و متفاوت‌ترین تمبرهای جهان
ترین‌های تمبر


معروف‌ترین تمبر دنیا



نخستین تمبر پستی جهان تصویر ملکه ویکتوریا انگلستان است که در تاریخ 6می‌1840میلادی انتشار یافت. این تمبر یک پِنی که به‌دلیل رنگ سیاهش به «بلک پنی» یا همان «پنی سیاه» شناخته می‌شود، معروف‌ترین تمبر دنیاست. اما از آنجا که تیراژ آن از ابتدا زیاد بود، نتوانست عنوان گران‌ترین تمبر دنیا را هم از آن خود کند.


نخستین تمبر ایرانی


در سال 1248و در زمان سلطنت ناصرالدین شاه قاجار، نخستین سری تمبر ایرانی با نام تمبر باقری و با طراحی آلبرت دزیره بار -رئیس وقت حکاکان و هنرمندان مدال‌ساز ضرابخانه پاریس- تهیه شد. این سری تمبر در 4رنگ بنفش، سبز، آبی و قرمز به‌ترتیب با بهای یک، 2، 4و 8شاهی چاپ و منتشر شد.
لقب گران‌ترین تمبر جهان به تمبر یک‌سنتی «گویان بریتانیا (جمهوری گویان)» اختصاص دارد. مدت استفاده از این تمبر که سال 1856میلادی روی کاغذ نازک قرمزرنگ چاپ شده بسیار کوتاه بود، به همین دلیل این تمبر گران‌ترین تمبر جهان به‌حساب می‌آید. تمبر یک سنت قرمز گویان در حراجی ساتبی ‌ماه ژوئن سال2014 به قیمت باورنکردنی 5/9میلیون دلار فروخته شد! 



گران‌ترین تمبر ایران، تمبری است که اصطلاحا به آن «یک تومان برنز» گفته می‌شود؛ تمبری با نشان رسمی آن زمان کشور که شیر و خورشید است و با رنگ برنزی روی کاغذ آبی به چاپ رسیده است. قیمت این تمبر دوره قاجار که از آن فقط 7قطعه سالم، آن هم به‌صورت تکی وجود دارد، حدود 500میلیون تومان است!

اشتباه‌ترین تمبر دنیا

عنوان اشتباه‌ترین تمبر دنیا هم با اختلاف به تمبر اشتباه رنگ سوئد اختصاص پیدا می‌کند؛ تمبر معروف به ترسکلینگ زرد که سال 1855چاپ شد و به‌دلیل اشتباهی که در رنگ آن وجود داشت، یکی از معروف‌ترین و گران‌ترین تمبرهای دنیا شد. این تمبر در سال 1996به قیمت 287میلیون فرانک سوئیس در یک حراجی فروخته شد.



معروف‌ترین و گران‌ترین تمبر آمریکا هم تمبر هواپیمای وارو این کشور است؛ تمبری 24سنتی که سال 1918 به سفارش پست هوایی آمریکا و در یک شیت 100عددی چاپ شد، اما به‌خاطر اشتباه چاپی، هواپیمای آن وارونه شده است. هر قطعه از این تمبر وارونه آخرین بار در‌ ماه می ‌2009 به قیمت 260هزار دلار خرید و فروش می‌شد.


راهنمای تمبرباز شدن!



اگر تصور می‌کنید مجموعه‌دار تمبر شدن کار راحتی است، سخت در اشتباهید! تمبربازی قاعده‌ها و قانون‌های خاص خودش را دارد که اگر می‌خواهید قدم به این دنیای رنگ و طرح بگذارید، باید خوب آنها را یاد بگیرید. در ادامه با برخی از آداب تمبرباز شدن بیشتر آشنا می‌شویم.


 از جدیدترین تمبرها شروع کنید
برای شروع کلکسیونر شدن بهتر است از تمبرهای همین امسال شروع کنید و رفته‌رفته به جمع‌آوری تمبرهای سال‌های گذشته بپردازید، چون تمبرهای جدید هم قیمت کمتری دارند و هم به راحتی در دسترس هستند. اما اگر خیلی دلتان می‌خواهد زودتر به یک مجموعه هرچند کوچک و جمع‌وجور برسید، دوره یادگاری جمهوری اسلامی را خریداری کنید؛ این مجموعه که دارای حدود هزار قطعه تمبر منتشر شده بین سال‌های 58 تا 98 است، حدودا 300هزار تومان قیمت دارد. اگر هم خیلی پولدار هستید، می‌توانید دوره‌های قدیمی‌تر تمبر را تهیه کنید. به‌عنوان مثال قیمت دوره تمبرهای تک پهلوی دوم حدود 15میلیون تومان است. بلوک این دوره هم 100میلیون تومانی قیمت دارد.

تمبر تکی نخرید
 تمبرها اول به‌صورت سری و بعد به‌صورت بلوکی ارزشمند هستند. پس تا می‌توانید از خرید تمبرهای تکی بپرهیزید. سری همانطور که از نامش پیداست، یک سری تمبر است که با هم انتشار پیدا کرده و تعدادشان از یک قطعه تا 12-10 قطعه متغیر است. به‌عنوان مثال 7قطعه تمبر که هر کدام سین هفت‌سین را شامل می‌شوند، یک سری به‌حساب می‌آیند و قاعدتا اگر یکی از این قطعه‌ها نباشد، مجموعه ناقص است. همچنین به هر 4قطعه تمبر یک بلوک می‌گویند. ارزش این بلوک‌ها هم از تمبرهای تکی بیشتر است.

تمبرهای سالم را گردآوری کنید
تمبری دارای ارزش است که تا نخورده باشد، کثیف و پاره نباشد، دندانه‌هایش سالم باشد و از همه مهم‌تر مُهرخورده و باطله نباشد؛ ضمن اینکه تمبر چسب دوم، یعنی تمبری که چسب اصلی‌اش از بین رفته و دوباره آن را چسب زده‌اند هم فاقد ارزش کافی است. در حقیقت تمامی این معایب باعث می‌شود قیمت تمبر نسبت به تمبر سالم آن حتی تا یک‌سوم هم کاهش پیدا کند.

 کشوری یا موضوعی کار کنید
اگر قصد جمع کردن مجموعه تمبرهای خارجی را دارید، باید بدانید که تعداد تمبرهای موجود در دنیا خیلی خیلی خیلی زیاد است و به همین دلیل تقریبا محال است بتوانید همه آنها را تهیه کنید. پس یا یک کشور را انتخاب و تمام تمبرهایش را جمع‌آوری کنید و یا به مجموعه موضوعی
 رو بیاورید؛ یعنی مثلا موضوع‌تان تمبرهای ورزشی باشد و تمام تمبرهای ورزشی دنیا را تهیه کنید. گل، آثار باستانی، مفاخر کشورها، آثار هنری و... ازجمله موضوعاتی است که می‌توانید با آنها مجموعه تمبرهای خارجی‌تان را بسازید.

 ملزومات مجموعه را فراهم کنید
یک مجموعه‌دار حتما باید لوازم مراقبت از تمبر را هم تهیه کند. مهم‌ترین وسیله نگهداری از تمبرها، آلبوم‌های مخصوص تمبر است که چسب آنها آسیبی به تمبر نمی‌زند. قیمت معمول این آلبوم‌ها 400تا 600هزار تومان است. برای مراقبت از تمبر نیاز به پنس مخصوص هم دارید. تا حد امکان باید از برداشتن تمبر با دست اجتناب کرده و برای جابه‌جا کردن تمبر از پنس استفاده کنید. از بین رفتن چسبندگی تمبر و افتادن رد اثر انگشت روی آن، ازجمله مشکلاتی است که به‌خاطر برداشتن تمبر با دست ایجاد می‌شود و ناگفته پیداست که می‌تواند از ارزش آن کم کند.