مرگ دیپلمات رازدار

محمدامین خرمی ـ خبرنگار

یوکیا آمانو، مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، که نامش طی 10سال گذشته با پرونده هسته‌ای ایران گره خورده بود، دیروز در سن 72سالگی درگذشت.
خبر درگذشت آمانو دیروز در حالی از سوی دفترش منتشر شد که قرار بود با حضور در مقابل خبرنگاران، خود خبر کناره‌گیری زودهنگام از پستش را اعلام کند. آمانو در اثر بیماری درگذشت اما دفتر او جزئیاتی در مورد بیماری او منتشر نکرده است.
آمانو به‌عنوان پنجمین مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، هدایت این نهاد را به‌عهده گرفت و شاهد یکی از پرتنش‌ترین دوران کاری آژانس بود. پرونده هسته‌ای ایران که در نهایت به یک توافق هسته‌ای منحصربه‌فرد در تاریخ دیپلماسی جهان منجر شد، مهم‌ترین و بزرگ‌ترین چالشی بود که به اعتقاد بسیاری آمانو به خوبی توانست از عهده آن بربیاید. ماجرای بیماری آمانو نخستین بار حدود 10‌ماه قبل، زمانی که او در نشست شورای حکام آژانس انرژی اتمی غیبت کرد، رسما از سوی دفترش اعلام شد. همان زمان هم مسئولان دفتر آمانو ترجیح دادند جزئیاتی در مورد بیماری رئیس خود منتشر نکنند. غیبت دوباره او در نشست 2هفته پیش شورای حکام با موضوع ایران باعث شد تا نگرانی‌ها در مورد توانایی او برای ادامه مسئولیتش بیشتر شود. همین باعث شد تا موضوع کناره‌گیری آمانو پیش از پایان سومین دوره 4ساله مسئولیتش به‌صورت جدی مورد بحث قرار گیرد؛ پرونده‌ای که در نهایت با فوت او بسته شد.
یوکیا آمانو در سال 2009 و در پایان دوره ریاست محمد البرادعی بر آژانس، به‌عنوان جانشین او انتخاب شد و پست حساس مدیرکلی آژانس را تحویل گرفت. آمانو البته پیش از آن سابقه حضور در آژانس را داشت و از سال 2005به‌عنوان نماینده ژاپن در این سازمان به وین نقل مکان کرده بود. آمانو یکی از کارکشته‌ترین دیپلمات‌های حاضر در آژانس بین‌المللی انرژی اتمی به شمار می‌رفت؛ چرا که پیش از آن برای بیش از 30سال در پست‌های متعدد در وزارت خارجه ژاپن در زمینه خلع سلاح و عدم‌اشاعه تسلیحات هسته‌ای فعالیت کرده بود.
حضور آمانو در پست مدیرکلی آژانس، نقطه آغاز تحولی بسیار مهم بود که اهمیتش در مذاکرات هسته‌ای با ایران بیش از پیش عیان شد. نمایندگان کشورهای عضو آژانس بین‌المللی انرژی اتمی به‌خصوص نمایندگان قدرت‌های بزرگ دائما از او به‌خاطر عدم‌درز اطلاعات محرمانه مربوط به پرونده ایران در جلسات خصوصی‌شان گلایه داشتند. این موضوع به‌ویژه در دوره‌ای که مذاکرات فشرده ایران با کشورهای 1+5 در وین، ژنو و دیگر شهرهای اروپایی ادامه داشت، ناجی مذاکرات شد. افشای اطلاعات مربوط به فعالیت‌های هسته‌‌ای ایران و جزئیات فنی مذاکرات می‌توانست نقطه پایان مذاکرات باشد. به اعتقاد برخی از دیپلمات‌های حاضر در آژانس، عدم‌انتشار اطلاعات مربوط به بیماری آمانو نیز متاثر از همین سیاست بوده است.
فارغ از این، یوکیا آمانو از زمانی که مسئولیت هدایت آژانس بین‌المللی انرژی اتمی را به‌عهده گرفت اعلام کرد این نهاد پس از این تنها به‌عنوان یک نهاد فنی عمل خواهد کرد و هیچ‌گونه رویکرد سیاسی نخواهد داشت. اعتماد به عملکرد آژانس به‌عنوان یک نهاد فنی بود که باعث شد ایران و دیگر کشورهای حاضر در توافق هسته‌ای این سازمان را به‌عنوان ناظر تعهدات ایران در برجام بپذیرند.
دوره مدیریت آمانو در آژانس با وقوع فاجعه سال ۲۰۱۱ در نیروگاه فوکوشیما دایچی ژاپن نیز همزمان بود. در آن سال، یکی از شدیدترین زلزله‌هایی که تاکنون ثبت شده با قدرت 9ریشتر در آب‌های نزدیک ژاپن روی داد که امواج عظیم سونامی را بلند کرد. تقریبا 18هزار نفر مردند. این زلزله به رآکتور فوکوشیما آسیب وارد کرد و ذوب سوخت هسته‌ای رآکتور باعث تعطیلی تمامی نیروگاه‌های اتمی ژاپن شد. آمانو خود مسئولیت نظارت بر اقدامات مربوط به ایمنی این رآکتور را به‌عهده گرفت و نتیجه فعالیت‌های موفقیت‌آمیز آژانس در فوکوشیما را در گزارشی به آژانس اعلام کرد.
روزنامه نیویورک تایمز دیروز در گزارش خود در مورد مرگ آمانو از اقدام او برای تشکیل گروه بازرسان آژانس در مورد کره‌شمالی خبر داد. به نوشته این روزنامه، آمانو طی ماه‌ها با توجه به مذاکرات میان سران کره‌شمالی و آمریکا، آژانس را برای ورود به پرونده هسته‌ای کره‌شمالی آماده می‌کرده است.

آمانو و ایران
نام یوکیا آمانو پس از امضای برجام بیش از پیش در رابطه با ایران شنیده شد. آمانو در سال 2015چندماه پس از امضای برجام، طی سفر به تهران با مقام‌های ایران دیدار کرد. این سومین سفر آمانو به ایران بود که دیدار او از منطقه پارچین را هم شامل شد؛ اتفاقی که یکی از سخت‌ترین گره‌های پرونده هسته‌ای را گشود و به بسته شدن مبحث PMD یا «ابعاد نظامی احتمالی» برنامه هسته‌ای ایران منجر شد. آمانو در گزارش خود اعلام کرد؛ آژانس هیچ سند معتبری از انحراف مواد هسته‌ای در ارتباط با ابعاد نظامی احتمالی برنامه‌ هسته‌ای ایران ندارد. این گزارش پرونده ایران را از دستور کار آژانس خارج کرد. در 4سال گذشته، آمانو در چارچوب مفاد برجام و براساس گزارش‌ بازرسان آژانس، طی 15گزارش دوره‌ای پایبندی ایران به تعهدات برجامی‌اش را تأیید کرد. نقش او برای نظارت بر اجرای تعهدات ایران در یکی از حساس‌ترین دوره‌های روابط ایران و آمریکا اتفاق می‌افتاد که البته با تصمیم دونالد ترامپ برای خروج از برجام به کلی دچار تنش شد. آمانو در آخرین گزارش خود که اوایل تیرماه منتشر شد، کاهش تعهدات ایران در چارچوب برجام را گزارش کرد.

گزینه‌های جانشینی آمانو
درگذشت ناگهانی آمانو، مقام‌های آژانس را هم غافلگیر کرده است. با این حال، فعلا از 2 نفر به‌عنوان گزینه‌های جانشینی او نام برده شده است. خبرگزاری رویترز رافائل گروسی، نماینده آرژانتین در آژانس و همچنین کورنل فروتا، مسئول دفتر رومانیایی‌ یوکیا آمانو را به‌عنوان گزینه‌های جانشینی معرفی کرده است. گزینه نهایی برای تصدی پست مدیرکلی آژانس از سوی 37کشور عضو شورای حکام تعیین و برای تأیید به کنفرانس عمومی که متشکل از همه 171کشور عضو آژانس است، معرفی می‌شود. فارغ از اینکه کدام‌یک از این دو فرد هدایت آژانس بین‌المللی انرژی اتمی را به‌عهده بگیرند، پیش‌بینی می‌شود در مورد ماهیت فنی این سازمان تغییر خاصی اتفاق نیفتد و روند پرونده‌ها به شکل سابق دنبال شود.


واکنش ایران

محمدجواد ظریف، وزیر خارجه
درگذشت ناگهانی یوکیا آمانو من را بسیار متاثر کرد. روحش شاد. او از ابتدا یک حامی قوی برای برجام بود. امیدواریم جانشین او نیز مسیر او را دنبال کند.

عباس عراقچی، معاون وزیر خارجه
درگذشت آمانو را تسلیت می‌گویم. همکاری ما بسیار نزدیک بود. من از عملکرد ماهرانه و حرفه‌ای او به‌عنوان مدیرکل آژانس تقدیر می‌کنم. عملکرد او به مختومه شدن آنچه ابعاد نظامی احتمالی برنامه هسته‌ای ایران خوانده می‌شد و همینطور انتشار ۱۵ گزارش پی‌درپی در تأیید پایبندی کامل ایران به برجام منجر شد. روحش شاد.