شوخی شوخی جدی می‌شود

آوین آزادی 

شوخی‌کردن از آن کارهای سخت در ایران است. آستانه تحمل خیلی از ما در برابر شوخی‌هایی که با ما می‌شود، پایین و حتی گاهی نزدیک به صفر است. تقریبا بعد از هر برنامه‌ طنزی، بخشی از جامعه ناراضی‌اند یا حتی برای شکایت از راه قانونی اقدام می‌کنند و این تبدیل به یکی از رسم‌های نانوشته شده است؛ این یک بعد ماجراست. از سوی دیگر، شوخی کردن با همه‌‌چیز در فضای آزاد مجازی و به واسطه موبایل‌هایمان، آسان‌تر شده. شوخی کردن با فجایع بشری، با جنسیت افراد، با زبان و قوم و لهجه آدم‌ها برای‌ ما تبدیل به عادت شده. اما مرز شوخی کردن کجاست؟ فرهنگ ما تا کجا کشش شوخی‌کردن را دارد و تا کجا باید اصلا داشته باشد؟ کامل دلپسند - جامعه‌شناس و پژوهشگر توسعه - بر این باور است که شوخی‌هایی که با گروه‌های شغلی مثل پزشکان، وکلا و... می‌شود نباید مورد انتقادهای شدید قرار بگیرد. واکنش‌های منفی گروه‌های شغلی به شوخی‌های طنزنویسان یا کمدین‌ها به خوبی نشان می‌دهد که آستانه تحمل جامعه ایران در برابر نقد و طنز پایین است و این محدودیت در حالی ایجاد می‌شود که شوخی‌های به‌اندازه و درست (تا جایی که قبح‌ها نریزد) می‌تواند شور و نشاط را در جامعه افزایش دهد.

شوخی زیاد همه‌‌چیز را لوث می‌کند 
شوخی کردن چند وجه دارد. دلپسند می‌گوید: یک وجه ماجرا این است که جامعه ما با همه‌‌چیز شوخی می‌کند و این باعث شده که نوعی بی‌تفاوتی جمعی نسبت به مسائل مهم اجتماعی در جامعه شکل بگیرد. او ادامه می‌دهد: از سوی دیگر شوخی زیاد اگر کارکرد تخلیه تمام هیجان و انرژی جامعه را داشته باشد، کنشگری‌ها را به حداقل می‌رساند و شکل مطالبات و اعتراض‌های جامعه را تغییر می‌دهد.

منم منم‌ها کار دست ما داده است 
نمی‌توان منکر پایین بودن ظرفیت جامعه ما نسبت به شوخی و طنز شد. دلپسند جامعه‌شناسی است که فکر می‌کند هر کشوری با توجه به زمینه‌های مختلف فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و... آستانه تحمل متفاوتی نسبت به شوخی‌ کردن یا مورد شوخی واقع شدن دارد. ظرفیت شوخی کردن در جوامع متفاوت است.
او می‌گوید: جامعه ایرانی یک جامعه متکثر است. زبان‌ها، مذاهب و قوم‌های مختلفی در ایران زندگی می‌کنند و همچنین یک سبقه تاریخی «منم منم» در ایرانی‌ها شکل گرفته. عموم افراد از قوم‌ها و زبان‌ها و مذاهب مختلف هر کدام دچار خودبزرگ‌بینی خاصی هستند که این، شوخی کردن را سخت‌تر می‌کند.

صراحت از دست رفته 
هرگز با هم رک نبوده‌ایم. صراحت در جامعه ما خریداری ندارد. دلپسند می‌گوید: صریح نبودن مردم با یکدیگر حساسیت‌ها را نسبت به شوخی‌ها افزایش داده است. این فرهنگ در جامعه ایرانی وجود دارد که افراد منظور خود را در قالب «متلک انداختن» به یکدیگر منتقل می‌کنند. این فرهنگ بین بازاری‌های قدیم وجود داشت و هنوز در بطن جامعه جاری است. این یکی دیگر از خرده‌‌فرهنگ‌هایی است که شوخی کردن را در جامعه سخت‌تر کرده است.

شوخی‌های قومیتی و جنسیتی اثر مخرب دارد 
شکل‌گیری شوخی‌ها با قومیت‌های مختلف یکی دیگر از عواملی است که جامعه را نسبت به شوخی حساس کرده است. دلپسند در این‌باره می‌افزاید: توسعه فضای مجازی، عطش شوخی‌های قومیتی را کم‌کم از بین برد و شوخی‌های جنسی را باب کرد. به‌نظر من امروز شوخی‌های دخترانه و پسرانه، به‌خصوص دخترانه بیشتر از شوخی‌های قومیتی وجود دارد و این یعنی صرفا شکل و وجهه شوخی‌ها با توجه به شرایط جامعه ما در گذر زمان تغییر می‌کند که این شوخی‌ها از نظر من نیاز به اصلاح دارند و تکثیر آنها می‌تواند پیامدهای منفی با خود به‌دنبال داشته باشد. اما شوخی‌هایی که با گروه‌های شغلی مثل پزشکان، وکلا و... انجام می‌شود نباید مورد‌انتقادهای شدید قرار بگیرد.