احیای منابع آبی با تغییر الگوی کشت

راهکارهایی برای کنترل مصرف منابع آبی و حل بحران آب یا به تعبیر برخی کارشناسان ورشکستگی آبی کشور مطرح می‌شود. یکی از آنها «آب مجازی» یا «آب پنهان» است. 
به گزارش ایسنا، آب مجازی به آبی گفته می‌شود که در فرایند تولید کالاها و محصولات به‌ کار برده می‌شود اما به دلیل این‌که این آب در محصول نهایی دیده نمی‌شود، به آن مجازی یا آب پنهانی می‌گویند. 

به طور کلی منظور از آب مجازی مجموع آب مصرف شده یا آب مورد نیاز برای تولید مقدار معینی از محصول با توجه به شرایط اقلیمی، زمانی و مکانی است. 


اهمیت استفاده از آب مجازی 

 دانشیار گروه مهندسی آب دانشگاه شهرکرد درباره اهمیت استفاده از آب مجازی، اظهار کرد: لازم است برای تولید محصولاتی که نیازمند آب بیشتر هستند در تمامی مراحل تولید، ردپای آب (میزان آب مصرف شده) برای آنها در نظر گرفته شود. 

«روح‌الله فتاحی»، گفت: آب‌هایی که در مراحل تولید محصول استفاده می‌شوند در سه گروه آب سبز ( آب باران)، آبی (زیرزمینی و رودخانه‌ها) و خاکستری (آب پساب) قرار می‌گیرند. 
وی بیان کرد: می‌توان بخش قابل توجهی از نیاز آبی محصولات کشاورزی که با آب باران کشت می‌شوند را بدون هزینه، صرفا از طریق رطوبت موجود در خاک و آب ناشی از بارندگی که در خاک ذخیره شده تامین کرد و کمتر به سراغ آب‌های زیرزمینی (آبی) پیش رفت، گرچه در برخی مناطق می‌توان از پساب نیز استفاده کرد. 

دانشیار گروه مهندسی آب دانشگاه شهرکرد گفت: باید از وضعیت منابع آبی، اطلاعاتی در دسترس باشد تا بتوان به سمت استفاده از روش‌های کاهش سرانه مصرف آب حرکت کرد. 
وی ادامه داد: لازم است در نقاط مختلف کشور یا دنیا مقدار آب مجازی برای تولید هر محصول محاسبه و مشخص شود محصولی که برای تولید، آب مجازی کمتری می‌خواهد در چه ناحیه‌ای کشت شود. 


چرا آب مجازی؟ 

فتاحی با بیان این‌که در ایران میزان آب مصرفی برای کشت گندم نسبت به سایر نقاط دنیا بیشتر است، تصریح کرد: به دلیل محدود بودن منابع آبی در کشور و بالا بودن نیاز آبی برخی محصولات، باید به سمت وارد کردن این گونه محصولات پیش برویم، چراکه وارد کردن محصول موجب صرفه‌جویی در مصارف آب خواهد شد. 

وی افزود: طبق آمارها سرانه آب مصرفی هر فرد در کشورهایی همچون چین حدود 2 هزار لیتر در روز، ترکیه حدود 4 و 400 لیتر در روز و در ایران حدود 4 هزار و 450 لیتر در روز است و براساس این شاخص و در مقایسه با وضعیت منابع آبی در نقاط مختلف، باید برای مدیریت منابع آبی تصمیم گرفت تا بتوان با مقدار آبی که در اختیار است، آبرانه یا آب مجازی مورد نیاز هر فرد را تامین کرد. 

دانشیار گروه مهندسی آب دانشگاه شهرکرد در خصوص صادرات و واردات آب مجازی تصریح کرد: اگر محصولاتی که برای تولید در داخل کشور نیاز به مصرف بالای آب دارند، وارد شوند و محصولاتی که برای تولید نیاز به آب کمتری دارد در داخل کشور تولید و صادر شوند در این صورت عملا بیلان آب مجازی برای کشور اصلاح خواهد شد. 
وی گفت: کشور در منطقه کم‌آب قرار گرفته و باید رویکرد برنامه‌ریزی بر این اساس قرار گیرد که صادرات آب مجازی کمتر از واردات آن باشد. 


آب مجازی؛ واردات یا صادرات؟ 

فتاحی اضافه کرد: باید الگوی کشت به سمتی هدایت شود که محصولات با نیاز آبی کم تولید و صادر شوند و محصولاتی که نیاز به آب بیشتری دارند را وارد کنیم تا از این طریق بتوان با شرایط کم‌آبی سازگار شد. 

وی بیان کرد: بیلان کشورهای توسعه‌یافته در صادرات و واردات، بهتر از کشورهای در حال توسعه است، به طوری که آمریکا رتبه اول واردات آب مجازی را داراست، در کانادا واردات آب مجازی حدود 95 میلیارد متر مکعب و در روسیه 48 میلیارد متر مکعب است و این امر نشان می‌دهد در کشورهای توسعه یافته واردات آب مجازی بیشتر از صادرات
 است. 

عضو هیات علمی دانشگاه شهرکرد تصریح کرد: کاربرد آب مجازی در برنامه‌ریزی‌ها و عمدتا در تعیین الگوی کشت، تعیین مزیت‌های تولید محصولات مختلف و صادرات و واردات کالا بوده که از دیدگاه آب مجازی، نگاه مزیت‌سنجی یا برتری‌سنجی برای تولید این محصولات مورد نیاز است. 

وی گفت: آب مجازی یک شاخص برای برنامه‌ریزی و سیاست‌گذاری در مدیریت منابع آب، مدیریت تولید و تجارت کالا است که خوشبختانه نزدیک به یک دهه است که در کشور به این امر به طور جدی پرداخته شده، گرچه در برنامه‌ریزی‌ها جایگاه خود را پیدا نکرده است، چراکه تصمیم‌گیران اجرایی بخش‌های مختلف، دغدغه لازم را برای برنامه‌ریزی در مدیریت منابع آب ندارند و پارامترهای دیگری را مورد توجه قرار می‌دهند. 


غفلت از ترویج الگوی کشت در استان

فتاحی تاکید کرد: متاسفانه در چهارمحال و بختیاری پیاده کردن سیاست‌های توسعه و ترویج الگوی کشت مغفول مانده و تاکنون کار چندان برجسته‌ای در این زمینه انجام نشده است. لازمه مدیریت منابع آب برای اصلاح الگوی کشت در نقاط مختلف استان تغییر این نگاه خواهد بود. 

وی بیان کرد: اگر مفهوم بسیار کاربردی و راهگشایی را برای آب مجازی در تصمیم‌گیری‌ها لحاظ کنیم باید روی محصولات مختلف علاوه بر برچسبی که برای انرژی درج می‌شود برچسب آب مصرفی هم نصب شود، برای کاهش مقدار آبرانه یا مجموع آب مصرفی مردم برنامه‌ریزی صورت گیرد، محصولاتی که مصرف‌کننده زیاد آب هستند، وارد و از محصولاتی که در فرایند تولید، نیاز به آب کم داشته باشند، استفاده شود.


   آب مجازی در تقابل با آب‌های زیرزمینی 

 دانشیار گروه مهندسی آب دانشگاه شهرکرد با اشاره به ضرورت بهره‌وری بیشتر آب سبز با هدف کاهش مصرف آب زیرزمینی، تصریح کرد: برای نقاط مختلف دنیا و کشورهایی که الگوی کشت محصولات را به سمت استفاده از آب زیرزمینی پیش می‌برند، فرصت مناسبی است تا بتوانند برای تولید محصول، از آب بارندگی که در خاک ذخیره و توسط گیاهان مورد استفاده قرار می‌گیرد بیشترین بهره‌برداری را داشته باشند. 

روح‌الله فتاحی با اشاره به لزوم ترسیم نقشه مزیت نسبی محصولات کشاورزی، بیان کرد: دو نظریه در این خصوص وجود دارد، نظریه اول می‌گوید تجارت آب مجازی می‌تواند جایگزین مناسبی برای انتقال آب بین حوضه‌ای در برخی کشورها باشد، براساس این نظریه می‌توان به جای سرمایه‌گذاری سنگین و انتقال فیزیکی آب، آن را به صورت مجازی وارد یا صادر کرد. 

وی ادامه داد: نظریه دوم به این معناست که اگر در ایران محصولات پرآب‌بر تولید نشود در واقع به دلیل وابسته کردن خود به دیگر کشورها، خودکفایی معنا ندارد و گاهی ممکن است برای رسیدن به خودکفایی نسبی و سرمایه‌گذاری در راستای تامین امنیت غذایی با هزینه‌های گزاف سیاسی و اقتصادی مواجه شویم. 

وی بیان کرد: علاوه بر استفاده از فرصت‌ها و صادرات و واردات بین‌المللی آب، باید با ترسیم نقشه مزیت نسبی در داخل کشور، مناطقی را که امکان کشت محصولات با آب کمتر دارند در اولویت قرار داد و به جای انتقال آب بین حوضه‌ای الگوی کشت را براساس مفهوم آب مجازی و صادرات و واردات آن، مبنای تصمیم‌گیری برای تخصیص منابع آب قرار داد. این عضو هیأت علمی دانشگاه خاطرنشان کرد: شورای جهانی آب در سال 2004 میلادی به کشورهای جهان توصیه کرده دولت‌ها و سازمان‌های بین‌المللی باید آب مجازی را به عنوان ابزاری برای تحلیل سیاست‌های کشاورزی و مدیریت منابع آب در سطح ملی و منطقه‌ای به کار ببرند.