بیابانِ زیبا

خیلی‌ها جست‌وخیز آهوان، تیر افکندن شهاب و سوسوی فانوس هزاران ستاره را که پهنه آسمان را نقره‌پاشی می‌کنند، ندیده‌اند و موسیقی باد، صدای هوبره و هوهوی جغد برای آنها ناآشناست. به گزارش ایرنا، بسیاری اینجا را نمی‌شناسند، جایی که روزها هوا فوق‌العاده گرم و شب‌ها بیش از ‌اندازه سرد است. کم نیستند کسانی که هنوز گمان می‌کنند بیابان یعنی فقر، بی‌آبی و هیچ، اما اینجا بیابان است با هزار زیبایی و ویژگی منحصربه‌فرد و دیدنی؛ اقلیم شکننده‌ای که ۲۰ درصد از پهنه کشور و چیزی حدود ۹ درصد از گستره منابع طبیعی خراسان شمالی را شامل می‌شود و از جاجرم تا اسفراین و بخش‌هایی از مانه و سملقان را دربرگرفته است. 


تابلوی بی‌بدیل طبیعت

مدیر یک مؤسسه گردشگری خراسان شمالی در مورد بیابان و ظرفیت‌های آن می‌گوید: قبل از این‌که به سراغ ظرفیت‌های پنهان در بیابان برویم، لازم است از خود بپرسیم چرا بیابان برای مردم جاذبه ندارد و ما نتوانسته‌ایم چنانکه باید و شاید از این ظرفیت استفاده کنیم؟  «پیام مهنانی» ادامه می‌دهد: در بعضی از کشورها که طبیعت غالب در آنها بیابان و کویر است، با کمترین امکانات و فقط چند خودرو و چادرهایی که در وسط کویر برافراشته‌اند، منبع درآمدی ایجاد کرده‌اند که بر اقتصاد کشور تأثیر گذاشته است. وی می‌افزاید: آنان در این مناطق با برگزاری تورهای کویرگردی، سافاری و برنامه‌هایی از این دست و حتی پیاده‌روی از مناطق بیابانی و کویری درآمد کسب می‌کنند، اما در استان ما این ظرفیت کمتر استفاده شده است.  این کارشناس با بیان این‌که خراسان شمالی اقلیم کویری ندارد، اظهار می‌کند: اما وجود مناطق بیابانی خشک و نیمه‌خشک، ظرفیتی بزرگ برای منطقه است که باید از آن بهره‌برداری کرد. 

وی ادامه می‌دهد: بیابان‌ها به‌ویژه در فصل بهار و پاییز صحنه‌هایی بدیع از زیبایی طبیعت است که می‌شود با شناساندن آنها به مردم، به گردشگری رونق داد، اما مهم‌ترین موضوع در این بخش اطلاع‌رسانی است که متأسفانه در حوزه گردشگری این کار انجام نشده است. مهنانی به نقش رسانه‌ها اشاره کرده و معتقد است: می‌توان از طریق رسانه‌های دیداری و شنیداری به مردم گفت که بیابان با آنچه شما می‌پندارید، زمین تا آسمان متفاوت است و از سویی بیابان‌ها را باید با زبانی به مردم شناساند که دیدن آن به ضرورت تبدیل شود و هر فردی اگر توانایی دارد برای یک بار هم که شده راهی بیابان و بیابان‌گردی شود. وی با اشاره به دیگر استفاده‌هایی که می‌توان از بیابان‌های استان داشت، می‌گوید: یکی از مناطق بیابانی استان که محل ادامه حیات گونه‌های جانوری و گیاهی است، پناهگاه حیات‌وحش میاندشت در جاجرم است که هر سال مورد بازدید گروه‌های مختلف گردشگری و حتی توریست‌های خارجی و محققان مختلف قرار می‌گیرد. 


تپه و تل و گل‌های وحشی

مهنانی می‌افزاید: یکی از ویژگی‌های بیابان‌های استان که در این منطقه هم دیده می‌شود، نمکزارهای روشن نزدیک کالشور، تپه‌های سرخانا، شن‌های نرم، قطار گزی، گل‌های زیبای مناطق مختلف در فصل بهار و دشت‌های باز اطراف دوشاخ است که دارای قابلیت‌های آموزشی زیادی برای علاقه‌مندان به زمین‌شناسی، ‌زیست‌شناسان و دوستداران طبیعت است. به باور این بوم‌شناس، حیات‌وحش متنوع میاندشت، نوع و توپوگرافی خاک منطقه همراه با وجود تنوع بالای گیاهی و جانوری و همچنین دسترسی آسان به منطقه، قابلیت‌های توریستی بالایی ایجاد کرده است که لازم است از آن برای بوم‌گردی استفاده شود. وی اظهار می‌کند: پرنده‌نگری، پیاده‌روی و حتی ایجاد راه و مسیری برای دوچرخه و موتورسواری و سافاری را می‌توان در بیابان‌های استان عمومیت داد. 

این کارشناس با اشاره به زندگی گونه‌های نادر و در خطر انقراض همچون یوزپلنگ، هوبره و گربه‌های وحشی در بیابان‌های استان می‌افزاید: می‌توان حتی حفاظت از حیات‌وحش را در این منطقه به طور عملی آموزش داد. مهنانی به این نکته هم اشاره می‌کند که بیشتر گردشگران به برنامه‌های کویرنوردی و ریگزارها علاقه دارند و در ادامه می‌افزاید: در بیابان‌های خراسان شمالی مانند میاندشت و در ارگ بلقیس اسفراین تور دوچرخه‌سواری هم اجرا کرده‌ایم. وی می‌گوید: توجه به این نکته هم ضروری است که بیشتر آثار و بناهای باستانی ما در مناطق بیابانی و نیمه‌بیابانی استان قرار دارند و نمونه آن رباط‌ها، ارگ بلقیس، اسپاخو و بناهایی مانند آن است و گردشگرانی که تمایل به دیدن این بناها دارند به ناچار از مناطق بیابانی هم باید دیدن کنند. 


هم‌زیستی

بیابان آن چیزی نیست که بیشتر مردم تصور می‌کنند. بیابان زنده است، حیات دارد و می‌توان در آن زندگی کرد و از روزها و شب‌هایش لذت برد. این را مدیرکل حفاظت محیط‌زیست خراسان شمالی در مورد این ظرفیت بزرگ می‌گوید و می‌افزاید: بسیاری از مردم گمان نمی‌کنند در بیابان بتوان بوته یا گیاهی پیدا کرد که استفاده خاصی داشته باشد و یا این گمان وجود دارد که تنوع گیاهی در بیابان به چند بوته خار منحصر است. «سیداصغر مطهری» می‌گوید: اما این تفکر درست نیست و بیابان‌های ما ظرفیت بالقوه‌ای هستند که با کمی مطالعه می‌توان به شگفتی‌های آنها دست پیدا کرد. وی با بیان این‌که مدل‌های خاصی از زندگی گیاهی و جانوری در بیابان با هم پیوند خورده است، اظهار می‌کند: انواع گیاهان و جانوران که خود را به نوعی با شرایط محیطی انطباق داده و سازگار کرده‌اند، توانسته‌اند در مکانی شکننده به نام بیابان محیطی خلق کنند که دیدن آن لطف بسیار دارد و نمونه‌هایی از زندگی وحوش و گیاهان را می‌بینیم که در هیچ جای دیگر غیر از بیابان نمی‌توان دید. 

مطهری ادامه می‌دهد: از منظر گردشگری نیز رمل‌ها و شن‌های روان را در بیابان‌ها شاهدیم که چشم‌اندازهای زیبایی را به تصویر می‌کشد و محل مناسبی برای حضور عکاسان و تصویربرداری است. مدیرکل حفاظت محیط‌زیست خراسان شمالی از ظرفیت‌های دیگر این مناطق هم نام می‌برد و می‌گوید: از سویی عرصه‌های بیابانی محل مناسبی برای تولید انرژی بادی و خورشیدی هستند. وی با اشاره به پناهگاه حیات‌وحش میاندشت که در منطقه بیابانی خراسان شمالی واقع است، از گونه‌های گیاهی و جانوری منحصربه‌فرد این پناهگاه نام برده و می‌گوید: این پناهگاه مساحتی حدود ۸۴ هزار و ۴۳۵ هکتار دارد که به علت وسعت زیاد، پوشش گیاهی متنوعی هم دارد و این تنوع در فصل بهار نمود بارزتری دارد. 


داروخانه گیاهی

مطهری خطاب به گردشگران می‌گوید: با گردش در مناطق بیابانی در فصل بهار، می‌توان تنوع گونه‌های گیاهی را درک کرد و البته باید اذعان کرد که گونه‌های گیاهی آن قدر زیادند که نتوانسته‌ایم همه آنها را بشناسیم. مدیرکل محیط‌زیست خراسان شمالی ادامه می‌دهد: این مجموعه از گیاهان که بسیاری از آنها کمیاب هستند داروخانه‌ای از گیاهان را تشکیل داده‌اند که در کشور نادر است. وی می‌گوید: طبق بررسی‌های انجام‌شده، پناهگاه حیات‌وحش میاندشت دارای تنوع زیادی از انواع گیاهان و جانوران است و در بررسی‌های اولیه بیش از ۱۲۰ گونه گیاه در این منطقه جمع‌آوری و شناسایی شده‌اند. 

مطهری خاطرنشان می‌کند: در حقیقت گونه‌های گیاهی منطقه بیش از دو برابر آنچه شناخته شده، تخمین زده می‌شوند و همچنین وجود حداقل ۲۸ گونه پستاندار، حداقل ۷۷ گونه پرنده، ۱۸ گونه خزنده و ۲ گونه دوزیست و تنوع فوق‌العاده‌ای از بی‌مهرگان می‌تواند ظرفیت تحقیقاتی خوبی برای محققان باشد. وی با بیان این‌که این موارد بخش کوچکی از قابلیت‌های تحقیقاتی منطقه است، می‌گوید: از شاخص‌ترین حیات‌وحش منطقه می‌توان به آهو، یوز و پرندگانی از جمله هوبره و جوندگان مختلف اشاره کرد که پای محققان مختلفی از داخل و خارج کشور را برای بررسی زوایای کوچکی از حیات‌وحش مهره‌داران به این منطقه باز کرده و اگرچه این پژوهش‌ها به صورت منسجم و هدفمند نبوده و به دلایل زیادی ادامه نیافته است، ولی اداره کل حفاظت محیط‌زیست خراسان شمالی از تمامی پژوهشگران کشور در این بخش دعوت و از آنها حمایت می‌کند. 


توجه ویژه به بیابان

بیشتر مردم تصور می‌کنند که بیابان‌ها به خاطر ظاهری که دارند، ظرفیت زیست‌محیطی ندارند، اما به باور یک کارشناس محیط‌زیست طبیعی، بیابان حیات‌وحش خاص، منابع آب و خاک ارزشمندی دارد و از این منظر قابل توجه است که با محیط خشن بیابان، سازگاری یافته و این محیط را تلطیف و دلپذیر می‌کند. «سعید احزابی» می‌گوید: پرنده‌هایی مانند هوبره در بیابان رؤیت می‌شوند و تیهو و باقرقره هم از این جمله‌اند و از انواع خزندگان و جوندگان هم می‌توان انواع نادری را در بیابان‌ها یافت. وی می‌افزاید: البته این نگرانی هم وجود دارد که اگر بیابان‌ها به حال خود رها شوند، فاجعه‌ای زیست‌محیطی اتفاق بیفتد و تجربه نشان داده است که بسیاری از سکونتگاه‌های انسانی بر اثر بی‌توجهی انسان به نگهداری و حفظ اکوسیستم بیابانی از بین رفته‌اند و بیابان به کویر تبدیل شده است. در بیابان گیاهان ارزشمندی مانند سال سولار و درمنه دشتی وجود دارند که اگر از بین بروند، سیلاب‌هایی که جاری می‌شوند، به تهدیدی برای انسان تبدیل می‌شوند. 

احزابی با بیان این‌که در بیابان‌های خراسان شمالی حیات‌وحش خاصی هم داریم، می‌گوید: این وحوش برای دویدن خلق شده‌اند و فیزیک بدنشان به شکلی است که با مناطقی مانند دشت‌ها سازگار است و در تپه‌ماهورها باید زندگی کنند. وی به گیاهان ویژه بیابان هم اشاره کرده و می‌گوید: وجود انواع تاغزار و گززارها در بیابان ارزش بالایی دارد و به این دلیل که در بیابان پستی و بلندی نیست و مانعی بر سر راه باد وجود ندارد، اگر این گیاهان نباشند باد خاک سطحی را جابه جا می‌کند که دامنه این فرسایش و جابه‌جایی شن و خاک تا شهر نیز ممکن است کشیده شود.