تهدید سیل برای آذربایجان شرقی

ابوالفضل مجنونی هریس| دانشیار گروه مهندسی آب دانشگاه تبریز :


خشکسالی‌‌ از گذشته گریبانگیر ایران و ایرانی بوده است. برخی مطالعات در دانشگاه تبریز نشان می‌دهد که در آذربایجان شرقی در 60 سال اخیر 18 رویداد خشکسالی با مجموع تداوم 308 ماه، یعنی 26 سال، به وقوع پیوسته و این تداوم خشکسالی‌ها بحران‌های مختلفی نظیر خشک شدن دریاچه ارومیه و آسیب دیدن سفره‌های آب زیرزمینی و رودخانه‌ها را به همراه داشته است. 

طبق آمارها 3 حادثه مرتبط با هیدرولوژی شامل سیل، طوفان و خشکسالی به ترتیب 37، 29 و 9 درصد از بلایای طبیعی جهان و 32، 30 و 22 درصد از بلایای طبیعی ایران را به خود اختصاص داده‌اند. همچنین، این 3 حادثه طبیعی 75 درصد بلایای طبیعی جهان و 85 درصد بلایای طبیعی کشورمان را شامل می‌شوند. اما زلزله حدود 10 درصد از بلایا را تشکیل می‌دهد که در مقایسه با بلایای مرتبط با آب ناچیز است. 

ایران کشور سیل‌خیزی است و وقوع سیل در گلستان، لرستان، فارس و خوزستان در سال جاری یا سیل آذرشهر و عجب‌شیر در آذربایجان‌ شرقی در فروردین 96 با بیش از 40 کشته نشان می‌دهد که اقلیم کشور ما همانند یک سکه دو رو دارد که یک روی آن خشکسالی و روی دیگرش سیل و طوفان است. بنا به گفته کارشناسان 700 روستای آذربایجان شرقی در مسیر سیل قرار دارند و این استان، دومین استان سیل‌خیز کشور به شمار می‌رود. 

سیل سال 750 هجری شمسی تبریز که به ویرانی این شهر منجر شد، سیل سال 1250 هجری شمسی که باعث ویرانی 14 هزار خانه، سیل سال 1308 هجری شمسی که باعث ویرانی 2 هزار خانه و کشته شدن 375 نفر و سیل سال 1313 که باعث تخریب 1300 خانه شد، از جمله سیل‎های ویرانگر تبریز هستند. به همین دلیل ضرورت دارد سازگاری با کم‌آبی برای مقابله با خشکسالی و همزیستی تطبیقی با سیلاب برای مقابله با سیل مورد توجه قرار گیرند. 

برای سازگاری با خشک شدن آب‌‌های سطحی و تخریب سفره‌های آب زیرزمینی به دلیل وارد آمدن فشار به منابع آبی بر اثر توسعه ناپایدار کشاورزی، باید به اقداماتی نظیر اصلاح الگوی کشت، به‌زراعی، کشاورزی حفاظتی، مدرن‌سازی شبکه‌ها و سیستم‌های آبیاری و استفاده از تکنولوژی‌‌های مدرن روی آورد. 

برای همزیستی با سیل هم لازم است اقداماتی نظیر ایجاد تعادل بین دام و مرتع انجام و رودخانه‌‌ها مسیرگشایی شوند. استفاده از تجهیزات نوین هشدار سیل، اجرای آبخیزداری، کاربرد دیواره‌های حفاظتی و حفظ جنگل‌ها نیز ضروری است.  

در این باره باید به تاثیر تغییر کاربری و توسعه شهری اشاره کرد که وقتی یک سطح پوشیده از گیاه به سطح شهری و مسکونی تبدیل می‌شود، ضریب نفوذ 5 برابر کاهش و ضریب رواناب 5 برابر افزایش می‌‌یابد و این شرایط می‌‌تواند ظرفیت ایجاد سیل را 5 برابر کند. 

همچنین، در صورت تخریب مراتع و از بین رفتن پوشش گیاهی، رگبارهای شدید به دلیل خشک بودن خاک در مناطق خشک و نیمه‌خشک باعث تخریب و خرد شدن ذرات خاک و به دنبال آن، گرفتگی خلل و فرج و ایجاد سریع سیلاب می‌شود.  

تجاوز به حریم و بستر رودخانه‌ها، تخریب مراتع، کاهش جنگل‌ها و افزایش ضریب رواناب، عدم تعادل بین دام و مرتع، دخالت‌های انسان در طبیعت، عدم هماهنگی بین سازمان‌های مختلف، عدم اعتقاد به مطالعه بنیادی در این زمینه، عدم ارتباط موثر مراکز آکادمیک با سازمان‌‌های اجرایی، مشاوران و پیمانکاران و عدم تطبیق مطالعات آکادمیک با نیازهای جامعه و سازمان‌‌های اجرایی از دیگر عوامل هستند.  

در این میان، کمتر سازمانی را سراغ داریم که اقدامات کنشی انجام دهد. اقدام کنشی به علاج واقعه قبل از وقوع اشاره دارد و باید بخشی از هزینه‌ها در مرحله قبل از وقوع حادثه صرف پژوهش و مطالعه شود. نباید اولین قربانی مسائل اقتصادی، تعطیلی پژوهش باشد چراکه تعطیلی پژوهش همانند صرف هزینه زیاد برای تهیه دارو بعد از بیماری است. 

پژوهش به منزله اندیشیدن تدابیری قبل از ابتلا به بیماری - مانند رسیدگی به تغذیه - عمل می‎کند. در این باره نیازمند برگزاری گردهمایی‌ها و کنفرانس‌های علمی هستیم که می‌‌تواند فرصتی را ایجاد کند که با بررسی آخرین یافته‌های متخصصان کشور به مسائل مرتبط با هیدرولوژی همه‌جانبه نگریسته شود.