اراده سیاسی و وفاق عمومی می‌خواهیم

علی‌اصغر سعیدی/جامعه‌شناس اقتصادی


نظام اقتصادی اغلب کشورهای توسعه‌‌یافته نظام «دولت رفاه» است. در نظام اقتصادی دولت رفاه سیستم مالیات‌دهی فعال می‌شود؛ بنابراین وقتی سیستم مالیات خوب کار نمی‌کند دولت مجبور به کاهش هزینه‌های خود می‌شود. همین نظام حاکم، موجب می‌شود که وقتی مکانیسم دریافت مالیات از پردرآمدها خوب عمل نکند گروه‌های کم‌درآمد اعتراض کنند و یا با کوچک‌ترین افزایش ناگهانی قیمت، تجمع‌های اعتراضی شکل بگیرد. این اعتراض‌ها بر پایه ایجاد نابرابری اجتماعی است که مردم را وادار به واکنش می‌کند اما در ایران اعتراض‌ها به ناکارآمدی‌های موجود است. در کشور ما دولت به‌طور مستقل صاحب درآمد است و این درآمد نفتی بیشتر از آنکه مبتنی بر نیروی کار بومی باشد بر تکنولوژی تکیه دارد؛ به همین دلیل دولت مستقل از طبقات اجتماعی شده و طبقات اجتماعی وابسته دولت می‌شوند، اما در کشورهای توسعه‌یافته این دولت‌ها هستند که به طبقات اجتماعی وابسته‌اند و درآمد خود را از راه مالیات از طبقات مختلف اجتماعی به‌دست می‌آورند و در جهت رفاه عمومی خرج می‌کنند.
با ذکر این مقدمه اگر بخواهیم درباره آمادگی جامعه ایران برای پذیرش افزایش قیمت بنزین بگوییم باید به این نکته توجه داشته باشیم که اگر افزایش قیمت بنزین منجر به افزایش درآمدهای دولت شود و این افزایش درآمد به‌طور متناسب توزیع نشود حتما اثرات منفی به بار می‌آورد. هم‌اکنون به‌نظر می‌رسد که هیچ برنامه‌ای در این‌باره وجود ندارد و هنوز مشخص نیست که این اضافه درآمد قرار است به چه صورتی هزینه شود بنابراین در این شرایط، افزایش قیمت بنزین به افزایش قیمت‌ها می‌انجامد.
اگر افزایش نرخ بنزین متناسب با افزایش حقوق و دستمزدها نباشد و دولت به‌دلیل کسری درآمد خود، فقط بخواهد آن را به‌صورت جایگزینی برای یارانه‌های نقدی بدهد اثر مثبتی بر گروه‌های کم‌درآمد هم نمی‌گذارد و چون بنزین اثرات جانبی روی قیمت سایر اقلام و خدمات هم دارد به‌نظر می‌رسد که تورم به‌شدت افزایش یابد. آنچه الان با توجه به شرایط کنونی می‌توان پیشنهاد داد افزایش تدریجی قیمت بنزین است. متأسفانه دولت این را به‌صورت مرحله‌ای انجام نمی‌دهد و به نقطه‌ای می‌رسد که مجبور است به‌صورت یکجا قیمت را افزایش دهد.
به‌نظر من در شرایط فعلی افزایش قیمت بنزین به ناآرامی‌های اجتماعی منجر نمی‌شود. همانطور که پیش از این دیدیم مردم با شنیدن شایعه افزایش قیمت بنزین بدون هیچ اعتراضی در صف بنزین ایستادند؛ بنابراین می‌توان گفت که در شرایط سیاسی موجود مردم بیشتر به‌دنبال حفظ امنیت کشور هستند تا بر هم زدن نظم آن.
به هر حال آنچه مسلم است این است که باید تغییرات ساختاری در نظام اقتصاد به‌‌وجود‌ آید. تمام کارشناسان متفق‌القول معتقدند که باید درآمد نفتی مستقل شود و کنار گذاشته شود تا اقتصاد ظرفیت‌های خود را پیدا کند. متأسفانه دولت‌ها به‌خاطر فشارهای سیاسی مصرف نفت در آینده را نادیده می‌گیرند و درآمد‌های حاصل از نفت را صرف امور حال می‌کنند درحالی‌که این نگاه باید عوض شود. اگر این نگاه و ساختار عوض شود می‌توان به داشتن یک اقتصاد بدون نفت در آینده امیدوار بود.
باید یک اراده سیاسی و وفاق عمومی نسبت به این مسئله که نفت یک پدیده طبیعی و متعلق به تمامی نسل‌هاست وجود داشته باشد تا بتوان برای آیندگان سرمایه‌گذاری کرد.