نهضت علمی امام صادقع و پرچمداری حقانیت شیعه

حجت‌الاسلام والمسلمین حسن خرمی | استاد حوزه و دانشگاه:

از جمله ویژگی‌های دوران امام صادق(ع) که در سالروز شهادت مظلومانه حضرتش قرار داریم این است که کشمکش‌های سیاسی ناظر به کسب قدرت میان اُمویان و عباسیان به اوج خود رسیده بود. در چنین شرایطی و به‌ویژه پس از آن‌که زمینه رونق مباحث علمی و فرهنگی در دوران پدر ایشان، حضرت امام محمد باقر(ع) تا حدود زیادی فراهم شده بود، در زمان امام صادق(ع) شرایطی پیش آمده بود که ایشان علاوه بر تربیت صدها و هزاران شاگرد در رشته‌های علمی گوناگون بتوانند مذهب شیعه را به معنای واقعی کلمه به مردمی که تشنه دریافت معارف اصیل الهی بودند بشناسانند. ژ

به همین دلیل است که ما ایشان را رئیس مذهب می‌دانیم و به عنوان یک شیعه و محب به وجود چنین امام بزرگواری می‌بالیم. از آن جا که در همان دوران پرتلاطم، فرقه‌ها و نحله‌های انحرافی نیز سر برآورده و به شدت مشغول به فعالیت بودند، امام صادق(ع) با نهضت علمی و مهندسی فرهنگی به مقابله با این فرقه‌های باطل و منحرف پرداختند و حقیقت اسلام ناب محمدی(ص) را به مشتاقان و رهجویان آن نشان دادند. آنچه مسلم است این‌که دیگر ائمه ما همچون امام باقر(ع) و امام صادق(ع) موقعیت و فرصت لازم را پیدا نکردند که به نشر معارف بپردازند و قلمروی علم و دانش را همچون این دو امام همام توسعه بخشند.

حرکت بزرگ علمی و فرهنگی امام صادق(ع) در دوران جنبش فکری و فرهنگی مسلمانان شکل گرفته و در همین مقطع در جامعه اسلامی، تازه مسلمانانی بودند که گرچه از سابقه درخشان تمدنی برخوردار بودند، اما ذهن پرسشگر و روح و قلب ناآرامشان آنها را وا می‌داشت که در بین بزرگان اسلام به جستجوی بیشتر برای درک حقیقت بپردازند و امام صادق(ع) در این میان، به خوبی تشنگی آنها را برطرف می‌ساخت. به همین دلیل و شرایط مساعد زمان، امام ششم شیعیان است که بخش مهمی از احادیث صادره از ناحیه اهل بیت(ع) در موضوعات مختلف کلامی، اعتقادی، احکام، علمی و به خصوص سبک زندگی مربوط به صادق آل محمد(ص) است.

شیخ مفید در برخی آثارش آورده است که شمار شاگردان امام صادق(ع) به 4 هزار نفر رسیده بود و آن قدر نشانه‌های آشکار بر امامت آن حضرت هویدا شده بود که عامل قوت و روشنی دل‌های مومنان شده و از آن سو، زبان مخالفان را از ایراد شبهه کوتاه کرده بود. همان طور که اشاره شد، دوران زندگی و به‌خصوص امامت حضرت صادق(ع) دوران تضارب آرا میان گروه‌ها و فرقه‌های مختلف بود، به خصوص در بحث عقاید و کلام که بازارش رونق خاصی داشت. از سویی به خاطر رواج شبهه‌ها در عرصه‌هایی چون اصول اعتقادی، احکام عملی دین، تأویل آیات نورانی قرآن و به‌ویژه مباحثی چون قضا و قدر، مبدأ و معاد و ثواب و عقاب، مکاتب و فرقه‌هایی چون معتزله، متصوفه، خوارج، زنادقه، جبریه، تناسخیه و غیره ایجاد شده بود. امام صادق(ع) از همین شرایط که به نوعی تهدیدی برای جامعه اسلامی به شمار می‌رفت، یک فرصت عظیم و استثنایی ساخت و هم خودشان و هم شاگردان خاصشان با پاسخگویی دقیق و مستدل به شبهه‌ها، شرایطی فراهم کردند که زمینه اعتلای علمی، فرهنگی و دینی مسلمانان هرچه بیشتر مهیا شود.

ایشان همچنین با حضور در مناظره‌های علمی، بستر لازم برای دریافت حقیقت دین و شریعت برای مردم و جوانان ناآگاه یا کمتر مطلع را فراهم ساختند و این نهضت گسترده علمی را شاگردان و اصحاب خاص ایشان نیز با قوت توسعه دادند. ضمن آن‌که به این وسیله حضرت صادق(ع) هدف مهم دیگری را نیز دنبال می‌کردند و آن هم ارتقای سطح معرفتی و بینش و بصیرت شیعیان و محبان مکتب اهل بیت(ع) بود. از سوی دیگر، ایشان در پرتو فعالیت‌های علمی و فرهنگی، باطل ‌بودن جریان سیاسی حاکم را که به اسم حمایت از آل محمد(ص) سر برآورده بود به شکل غیرمستقیم ثابت می‌کردند و به این طریق عموم مردم را به این حقیقت مسلم رهنمون می‌شدند که حاکمان و خلفای جور بنی عباس، باوجود شعارها و وعده‌هایشان، همچون بنی امیه فقط به دنبال مستحکم‌کردن مقامات دنیوی خود هستند و دغدغه دین و شریعت پیامبر(ص) را ندارند.