برای آنکه فراموش نکنیم

جواد رسولی | دانشجوی دکتری رسانه در بارسلونا:

فرض کنید یک روزنامه‌نگار یا محقق هستید و مثلا می‌خواهید درباره دوره‌ای که لیگ فوتبال کشور نامش «جام آزادگان» بود (بین سال‌های ۷۰ تا ۸۰) تحقیقی انجام دهید و نیاز به داده‌هایی بیشتر از نام قهرمان یا رتبه تیم‌ها دارید؛ مثلا لازم است نتایج بازی‌ها را داشته باشید، به آمار و ارقام و عملکرد تیم‌ها دسترسی داشته باشید، عکس‌های مسابقات را ببینید و چیزهایی از این قبیل. آیا می‌توانید این داده‌ها را به دست بیاورید؟ کافی‌است امتحان کنید. این داده‌ها اگر هم زمانی در جایی ثبت شده باشد، حالا دیگر وجود ندارد.

چندوقت‌ پیش، دوستانم در مجله «۲۴» پرونده‌ای را آماده می‌کردند درباره سینمای دهه60 و فیلم‌هایش. می‌دانستید که دیگر نمی‌شود پوستر بسیاری از آن فیلم‌ها را که برای یک نسل خاطره‌های زیادی ساخته‌اند و اصلا بخشی از تاریخ سینمای ما هستند از جایی گرفت؟ می‌دانستید که عکس‌های فیلم‌ها هم دیگر کمیابند؟ یعنی شما برای به‌دست‌آوردن اطلاعات مربوط به فیلم‌های سینمایی که زمانی در این کشور اکران شده‌اند، اصلا دست‌تان به جایی بند نیست! هیچ جایی مسئولیت آرشیوکردن این اطلاعات را نداشته و اگر دفترهای تهیه‌کنندگان این فیلم‌ها هنوز چیزی داشته باشند که در اختیارتان قرار دهند، خیلی خوش‌شانس بوده‌اید.

حالا بیایید حوزه را عوض کنیم. برویم سراغ رفتار سیاسی مردم و مطالعه درباره انتخابات‌ها و نتایجش. خودتان امتحان کنید و ببینید می‌توانید مثلا به پاسخ این سؤال برسید که «در انتخابات شوراهای شهر سال96 نسبت اصولگرایان و اصلاح‌طلبان و آرای‌شان در استان‌های مختلف، در مقایسه با انتخابات سال92 چقدر تغییر کرده است؟»؛ داده‌هایی که هیچ‌کدام محرمانه نیستند و قاعدتا باید ثبت‌شده و در دسترس باشند! اما این آمار و اطلاعات، در دسترس نیست.

وب‌سایت‌های حاوی آمار و اطلاعات به زبان فارسی، اغلب بسیار فقیر و ضعیف هستند. اگرچه ویکی‌پدیای فارسی در چند سال اخیر با اضافه‌کردن مداخل بیشتر و جمع‌آوری اطلاعات موجود، کمک خوبی‌است اما بیشتر وقت‌ها از ویکی‌پدیا هم کار زیادی برنمی‌آید. وقتی هیچ مرجع آنلاینی برای اطلاعات مورد نظر وجود ندارد، ویکی‌پدیا هم چیزی برای عرضه ندارد. آرشیوهای روزنامه‌های سراسری هم اغلب ناکارآمد هستند و استفاده از آنها دشوار است. اگر هنوز صفحه‌های مربوط به یک تاریخ خاص روی وب موجود باشد، جست‌وجوکردن آنها کار آسانی نیست؛ حتی در روزنامه همشهری که بیشترین توجه را به آرشیو داشته و کامل‌ترین آرشیو را در مطبوعات دارد، جست‌وجوی آنلاین در سال‌های پیش از ۸۵ مقدور نیست.

آرشیو و دسترسی آسان به اطلاعات و داده‌ها، یکی از مهم‌ترین بخش‌های کار روزنامه‌نگاری‌است. وقتی سازمان‌ها و نهادهای گوناگون یا از دادن اطلاعات و آمار، اجتناب می‌کنند و یا اساسا اهمیت این کار را درک نمی‌کنند و دلیلی نمی‌بینند که چنین زحمتی به خودشان بدهند، چطور می‌شود از روزنامه‌نگارها و محقق‌ها توقع تحلیل درست و جامع داشت؟ وقتی اطلاعاتی نداریم، چطور می‌توانیم تاریخ چیزی را بفهمیم و آن را درست بشناسیم؟ گاهی در بزنگاه‌های مهم، صحبت از این می‌شود که ما «حافظه تاریخی» نداریم. مستقل از اینکه این عبارت اصلا چقدر اعتبار و معنا دارد، به نظرم این مسئله، اشاره‌ای به خصلت فراموشی ماست. اما تنها ما نیستیم که فراموش می‌کنیم؛ فراموشی، یک خصلت انسانی است. درست به همین دلیل، ثبت‌کردن تجربه‌ها اهمیت دارد. وقتی چیزی را ثبت نکنیم، به‌مرور جزئیات آن از حافظه‌ها پاک می‌شوند و تجربه‌ها از یادها می‌روند و باز باید از اول، چیزهایی را تجربه کرد، راه‌هایی را از نو رفت و هزینه‌هایی را دوباره پرداخت. عادت ثبت‌کردن و به‌یادگارگذاشتن راهی که طی شده و کمی‌کردن و مرتب‌کردن این تجربه، طوری که بعدها بتواند به‌ کار دیگران بیاید و گره از مشکلات جدید باز کند، تنها راه مقابله با فراموشی‌است. برای داشتن تصوری از آینده، لازم است تصویر دقیقی از گذشته داشته باشیم.‌ ای‌کاش فکری به حال وضع فلاکت‌بار آمار و ارقام و اطلاعات‌مان بکنیم و بیش از این به دام فراموشی‌های پی‌درپی نیفتیم.