همزیستی کتاب و کتاب

سمیرا مصطفی‌نژاد

کاغذ از زمان ابداعش توسط چینی‌ها در قرن دوم پیش از میلاد تا به امروز، به یکی از مهم‌ترین کالاهای مصرفی در جوامع بشری تبدیل شده‌است. صنایع بزرگ کاغذ‌سازی در جهان که بیشتر در چین و آمریکا متمرکزند، سالانه بیش از4میلیارد درخت را نابود می‌کنند تا بتوانند سرعت تولید این کالای پرمصرف را با میزان تقاضای آن سازگار کنند. برای تولید یک‌تن کاغذ مجله یا روزنامه، 8 تا 15درخت و برای تامین کاغذ مورد نیاز برای چاپ کتاب‌هایی که تنها در آمریکا منتشر می‌شوند، سالانه 30میلیون درخت قطع می‌شوند. براساس تخمین‌ها، در جهان روزانه 80تا 160هزار درخت قطع می‌شوند و حجم زیادی از چوب این درختان در صنایع کاغذ‌سازی مورد استفاده قرار می‌گیرند. همین روند آسیب‌زننده به جنگل‌های جهان از یک‌سو و هزینه بالای بازیافت و آلودگی‌های زیستی در فرایند تولید و بازیافت کاغذ از سوی دیگر (تولید یک تن کاغذ نزدیک به 20هزار گالن آب را آلوده می‌سازد) باعث شده تا گروه‌های فعال محیط‌زیست انتقادات فراوانی نسبت به تولید و مصرف بیش از اندازه کاغذ در جهان داشته باشند و مردم را به زندگی بدون کاغذ تشویق کنند.

صنعت چاپ و نشر کتاب یکی از بزرگ‌ترین مصرف‌کنندگان کاغذ در جهان به شمار می‌رود. براساس آخرین آمار یونسکو (تا سال2015) متوسط چاپ کتاب در جهان سالانه 2/2میلیون نسخه بوده‌‌است: چین با چاپ سالانه 440هزار نسخه کتاب و آمریکا با چاپ 304هزار نسخه کتاب، اصلی‌ترین بازیگران بازار چاپ و نشر کتاب در جهان به شمار می‌روند.

با افزایش ضریب نفوذ فناوری در زندگی بشر و افزایش گرایش مردم به تغییر وضعیت از آنالوگ به دیجیتال، ایده حرکت از کتاب‌های کاغذی به کتاب‌های الکترونیک قدرت بیشتری گرفت؛ به‌ویژه پس از آغاز به‌کار پروژه گوتنبرگ توسط مایکل اس.‌هارت در سال1971. اس.‌هارت این پروژه را با هدف دیجیتال و آرشیو‌کردن تمامی آثار فرهنگی جهان آغاز کرد و درحال حاضر بیش از 57هزار نسخه کتاب در کتابخانه دیجیتال این پروژه به‌صورت رایگان در اختیار علاقه‌مندان قرار گرفته‌است. تحول آنالوگ به دیجیتال، علاوه بر تحول عادات مطالعه انسان‌ها، بر بازار کتاب نیز تأثیرگذار بود. کتاب‌های الکترونیکی تا پایان سال2018 میلادی یک‌چهارم از بازار فروش کتاب جهان را به‌خود اختصاص داده بودند و فروش آنها به 20میلیارد دلار رسیده بود.

اگرچه تا سال2003 میزان تقاضا برای خرید کتاب‌های دیجیتال بسیار پایین بود، درحدی که ناشران معتبری مانند بارنز و نوبل فروش نسخه‌های دیجیتال کتاب‌های خود را متوقف کردند؛ تلفیقی از فناوری، دسترسی و قابلیت حمل آسان باعث شد کتابخوان‌های الکترونیک از زمان رونمایی از مشهورترین نمونه آنها در سال2007 توسط شرکت آمازون، با استقبال زیادی مواجه شوند تا حدی که کارشناسان در آن دوران کتابخوان کیندل آمازون را مقصر اصلی مرگ احتمالی کتاب‌های سنتی در آینده می‌دانستند. انتشار نسخه‌های دیجیتال کتاب‌های مختلف سازگار با دستگاه‌های موبایل و تبلت‌ و با فرمت‌هایی عمومی‌تر در سال2010 باعث شد مطالعه نسخه‌های الکترونیکی در این دستگاه‌ها از دستگاه‌های کتابخوان که تنها با فرمت‌هایی مشخص سازگاری دارند، سبقت بگیرد.

آمارهای موجود از بازارهای بزرگ کتاب‌های الکترونیک نشان از آن دارد که مردم نسبت به این نوع کتاب‌ها پذیرش بیشتری پیدا کرده‌اند و ضریب نفوذ این کتاب‌ها به 5/10درصد رسیده‌است. میزان فروش بخش کتاب‌های الکترونیک در سال2019 تنها در آمریکا به بیش از 13میلیون دلار رسیده‌است و پیش‌بینی‌ها حاکی از آن است که این میزان فروش تا سال2023 با افزایشی 7/2درصدی مواجه شود. اما این آمار تنها از بررسی بازار کتاب‌های الکترونیک در جهان به‌دست آمده‌اند و اگر با آمار فروش کتاب‌های چاپی مقایسه شوند، چشم‌انداز امید‌وارکننده‌ای به‌دست نخواهند‌داد.

بحث «کتاب کاغذی بهتر است یا الکترونیک» بحثی پایان‌ناپذیر است: درست است که دسترسی به کتاب‌های الکترونیک ساده‌تر از کتاب‌های چاپی است، فرایند خرید کتاب از یک فروشگاه فیزیکی را سرعت می‌بخشد و کاربر می‌تواند در عرض چند دقیقه کتابی آنلاین را خریداری کرده و مشغول به خواندن یا شنیدن آن شود اما لمس کاغذ کتاب، حس بوی کاغذ‌، به‌دست گرفتن کتاب و ورق‌زدن صفحات، مرور سریع صفحاتی که خوانده شده و صفحاتی که باقی مانده‌اند، همگی تجربه‌های حسی ماندگار و معمولا نوستالژیکی هستند که بسیاری از عاشقان مطالعه حاضر نیستند آنها را با یک صفحه الکترونیک هرقدر هوشمند، اما بی‌روح معاوضه کنند.
همین تفاوت‌ها باعث شده تا گزارش‌های جدید مقایسه‌ای از بازار کتاب‌های الکترونیک و چاپی، روند رو به افولی را در بازار نسخه‌های الکترونیک نشان دهد و این به آن معناست که هیجان جدید‌بودن کتابخوان‌های دیجیتال برای کاربران از بین رفته‌است. در انگلستان نسل‌های جوان‌تر و زیر‌29سال، بیشتر از قبل به مطالعه کتاب‌های چاپی روی آورده‌اند و فروش کتاب‌های الکترونیک تا پایان سال 2016در این کشور با کاهشی 7درصدی مواجه شد. در سال2017 نیز ارزش سهام بازار بزرگ‌ترین ناشران کتاب‌های الکترونیک در جهان با افتی 12درصدی مواجه شده‌است. با این‌همه، قرار نیست کتاب‌های الکترونیک از چرخه بازار نشر خارج شوند. بیشتر متخصصان این بازار معتقدند کتاب‌های چاپی و الکترونیکی در نهایت به هم‌زیستی مسالمت‌آمیزی دست خواهند‌یافت؛ حتی اگر در مواردی خاص، نسخه‌های الکترونیک جایگزین نسخه‌های چاپی شوند، در نهایت هر دو رسانه به‌صورت مکمل یکدیگر به بقای خود ادامه خواهند داد.