یک سال فیلترینگ ناموفق تلگرام

محمد کرباسی دبیر گروه دانش و فناوری
اشکان خسروپور خبرنگار

روز دهم اردیبهشت مشخص شد که براساس تصمیم بازپرس دادسرای فرهنگ و رسانه دستور فیلترینگ تلگرام به شرکت‌های خدمات‌دهنده اینترنت داده شده و از آنجایی که مقر این شرکت‌ها همگی در تهران است آنها ملزم به اجرای حکم قضایی شده‌اند. نارضایتی‌ها و مخالفت‌ها درباره این فیلترینگ هم هیچ فایده‌ای نداشت و مقام‌های قضایی بارها تأکید کردند که تصمیم درباره بستن دسترسی به تلگرام غیرقابل تجدید نظر است. در آن زمان گروهی از مقام‌ها هم اعلام کردند که فیلترینگ تلگرام برای خروج از انحصار این پیام‌رسان و گسترش استفاده از پیام‌رسان‌های داخلی است. جلسات بسیاری طی یک سال گذشته با محوریت گسترش استفاده از پیام‌رسان‌های داخلی برگزار شد، به پیام‌رسان‌های داخلی وام‌های ۵میلیارد تومانی و امکانات سخت‌افزاری و سرور داده شد اما پس از یک سال آمارها نشان می‌دهد تلگرام هنوز مهم‌ترین پیام‌رسان مورد استفاده در کشور است. تنها تفاوتش این است که حالا فیلترشکن‌ها روی گوشی بیشتر از ۸۰درصد ایرانی‌ها جاخوش کرده‌اند!


چرا تلگرام محبوب است؟

تلگرام را محبوب‌ترین پیام‌رسان تاریخ کشور می‌دانند. برای شرح محبوبیت تلگرام دلایل فنی و اجتماعی متنوعی می‌شود بیان کرد. اما شاید مهم‌ترین عامل، پایان کار دولت دهم و سیاست‌های متفاوت دولت یازدهم در رابطه با اینترنت و فضای مجازی بوده باشد. در دوره‌ای که پیام‌رسان‌هایی از قبیل وایبر و واتس‌اپ و وی‌چت، یکی پس از دیگری، مسدود می‌شدند، تلگرام این اقبال را داشت که در دوره‌ای مورد توجه کاربران ایرانی قرار بگیرد که فیلترینگ فوری در دستور کار دولت نبود. همزمان با این شرایط جدید بود که خلاقیت‌های توسعه‌دهندگان تلگرام در زمینه‌ ایجاد گروه‌ها، سوپرگروه‌ها، کانال‌ها و بهینه‌سازی عملکرد این پیام‌رسان، توانست تلگرام را به محبوب‌ترین پیام‌رسان (و شاید حتی محبوب‌ترین اپلیکیشن موبایلی) در بین ما ایرانی‌ها تبدیل کند. پایگاه کاربران عظیمی که از همان آغاز مورد توجه گروه‌های سیاسی و اجتماعی مختلف قرار گرفت تا این پیام‌رسان حتی در نقش یک زیرساخت رسانه‌ای ظاهر شده و به آوردگاهی برای جناح‌ها و دیدگاه‌های مختلف تبدیل شود؛ آوردگاهی که در صحنه سیاسی و حتی انتخابات‌ مختلف توانست نقشی کلیدی بازی کند.
شاید دلیل این محبوبیت تلگرام را بیشتر از هر چیز بتوان در حرف‌های رئیس‌جمهوری پیدا کرد. حسن روحانی چندی پیش در جمع مدیران وزارت ارتباطات گفته بود: اگر گروه‌ها و دسته‌های مختلف در کشور رادیو و تلویزیون داشتند، بخشی از حرف و سخن خود را از آن طریق بیان می‌کردند و آن وقت به‌طور طبیعی این تورم در زمینه استفاده از موبایل و فضای مجازی به‌وجود نمی‌آمد.
او گفت: در کشور رسانه آزاد نداریم، فقط یک صدا و سیمای دولتی داریم و مردم برای دسترسی آزادانه‌تر به اطلاعات به استفاده از موبایل و دسترسی به فضای مجازی از طریق آن، هجوم آورده‌اند و لذا شاهد بروز تورم در استفاده از موبایل و فضای مجازی هستیم.


اختلال و کاهش کیفیت اینترنت
در دستور قضایی فیلترینگ تلگرام آمده است: «فیلترینگ تلگرام را طوری اجرا کنید که با هیچ فیلترشکنی باز نشود»؛ کارشناسان فنی از یک سال قبل بارها گفته‌اند که بستن تمام پورت‌ها و مسیرهایی که فیلترشکن‌ها از آنها استفاده می‌کنند عملا ممکن نیست و درصورت اقدام در چنین سطحی باید منتظر اختلال شدید و افت کیفیت اینترنت کشور بود. پیش از این وزیر ارتباطات در گفت‌وگو با همشهری اعلام کرده بود که فیلترینگ یک نارضایتی عمومی و چالشی برای موضوع کیفیت اینترنت است.
محمدجواد آذری جهرمی می‌گوید: همواره بخش مهمی از نارضایتی مردم از کیفیت اینترنت به‌خاطر در دسترس نبودن سایت‌ها و سرویس‌هایی است که قصد استفاده از آنها را دارند؛ این مسئله هم قابل کتمان نیست.



بازگشت آنهایی که رفتند
مدتی پس از فیلترینگ تلگرام بخشی از خبرگزاری‌ها و نهادهای رسمی اطلاع‌رسانی کانال‌های خود را در تلگرام بستند و تعطیل کردند. با گذشت چند‌ماه از فیلترینگ تلگرام اما بسیاری از آنها به‌خاطر ادامه محبوبیت تلگرام بار دیگر به این پیام‌رسان بازگشته‌اند. ازجمله این رسانه‌ها، خبرگزاری فارس است که ۷‌ماه پس از آنکه تلگرام فیلتر شد، بار دیگر کانال خود را در این شبکه اجتماعی فعال کرد.همچنین برنامه‌های مختلف صدا و سیما و خبرگزاری این سازمان هم با اعلام کانال رسمی خود در تلگرام، بی‌سروصدا به تلگرام بازگشتند.


نا‌امنی با گسترش پوسته‌های تلگرام
نسخه‌های کپی تلگرام با امکان دور زدن فیلترینگ تلگرام این روزها حسابی کار و بارشان سکه است. این اپلیکیشن‌ها هرچند پیش از فیلترینگ هم وجود داشتند اما حالا تعداد کاربران‌شان برای وصل شدن بدون مشکل به سرورهای اصلی تلگرام هر روز بیشتر می‌شود. چندی پیش مقام‌های رسمی درباره تنها یکی از نسخه‌های رنگی تلگرام اعلام کردند که بیشتر از ۲۵میلیون کاربر دارد. وزیر ارتباطات چندی پیش تأکید کرد که ۱۲۷ پوسته که مزیت ‌اصلی‌شان برای مردم دور زدن فیلترینگ است در کشور وجود دارد. او تأکید دارد که تمامی این پوسته‌ها امنیت لازم را ندارند و امکان افشای اطلاعات خصوصی وجود دارد. از همان نخستین روزهایی که فیلترینگ تلگرام آغاز شد، درباره دسترسی‌های غیرعادی پوسته‌های فرعی تلگرام که با تونل‌هایی مرموز فیلترینگ را دور می‌زنند سخنان کارشناسی زیادی مطرح می‌شد که بسیاری از آنها، داده‌های فنی جدی و قابل اعتنایی داشتند؛ داده‌هایی که نشان می‌داد، این برنامه‌ها پتانسیل ذخیره‌سازی اطلاعات شخصی کاربران را دارند و حتی می‌توانند از قول کاربر و بدون اطلاعش، او را از کانالی بیرون انداخته یا عضو یک کانال و گروه کنند.
مجتبی مصطفوی، کارشناس امنیت سایبری نیز در این‌باره به همشهری می‌گوید: «از نظر فنی می‌توان کدنویسی‌ها را طوری انجام داد یا رمزگذاری کرد که کارکرد دقیق آن - مثل کپی کردن اطلاعات کاربران در یک سرور فرعی - به راحتی امکان‌پذیر نباشد. اما در بسیاری از موارد، کدهای این نرم‌افزارها رمزنگاری نشده و این، یک اشتباه جدی در برنامه‌نویسی است که ریسک بالایی را متوجه کاربران می‌کند.



رشد سریع نصب فیلترشکن‌ها
شاید مهم‌ترین اثری که فیلترینگ تلگرام با ۴۵میلیون کاربر در کشور داشت باز شدن پای اپلیکیشن‌های فیلترشکن به گوشی اکثر کاربران اینترنت حتی پدربزرگ‌ها و مادربزرگ‌ها بود. این مسئله را بسیاری از افراد نسل جوان به خوبی در طول یک سال گذشته حس کرده‌اند که افراد مسن‌تر ازجمله پدر، مادر و پدربزرگ‌ها و مادربزرگ‌هایشان برای دسترسی به تلگرام و برای نصب اپلیکیشن فیلترشکن سراغ‌شان آمده‌اند. نتایج یک نظرسنجی که به سفارش مرکز تحقیقات بررسی‌‌های استراتژیک ریاست‌جمهوری صورت گرفته نشان می‌دهد که به 80درصد کاربران تلگرام در کشور، پس از فیلترینگ آن با نصب فیلترشکن‌ها در حال ادامه استفاده از تلگرام هستند. به غیراز فیلترشکن‌های رایگان بررسی‌های آماری همشهری نشان می‌دهد، گسترش فیلترینگ مافیای فروش فیلترشکن در کشور را به‌وجود آورده که ماهانه گردش مالی حداقل ۵۰ تا ۷۵میلیارد تومانی دارد. درواقع بسیاری از مردم برای فرار از فیلترینگ تلگرام حتی حاضر به پرداخت پول برای اشتراک فیلترشکن شده‌اند.
روشن بودن همیشگی فیلترشکن‌ها در طول یک سال گذشته باعث هشدارهای بسیار ازجمله گسترش دسترسی به سایت‌های غیراخلاقی شد. این ماجرا آن قدر جدی بود که صفحه مشهور پیوندها پس از فیلترینگ تلگرام و با گسترش فیلترشکن‌ها رتبه جهانی‌اش به‌شدت کاهش پیدا کرد. «صفحه پیوندها» را تقریبا همه کاربران ایرانی اینترنت می‌شناسند؛ صفحه‌ای که برای تغییر مسیر کاربران در هنگام مواجهه با سایت‌های فیلتر شده مورد استفاده قرار می‌گیرد. این صفحه تنها چندماه پس از تأسیس رتبه هجدهم سایت‌های پربازدید در ایران را در سایت الکسا (یکی از مشهورترین سایت‌های رتبه‌بندی سایت‌ها) به دست‌آورد و حتی زمانی به رتبه چهارم در ایران رسید. از زمان فیلترینگ تلگرام اما رتبه این سایت در الکسا به‌شدت کاهش پیدا کرده که نشان‌دهنده یک مسئله است؛ رشد گسترده استفاده از فیلترشکن‌ها در میان کاربران کوچک و بزرگ ایرانی. هم‌اکنون این صفحه در ایران به رتبه۲۸۰ رسیده است.



هزینه هنگفت فیلترینگ

«هزینه‌های سخت‌افزاری و نرم‌افزاری اجرای فیلترینگ در کشور چقدر است؟»، «چه قراردادهایی برای خرید تجهیزات سخت‌افزاری و نرم‌‌افزارهای لازم برای اجرای فیلترینگ بسته شده و چه هزینه‌ای برای کشور داشته است ؟»، «ماهانه چقدر برای پرسنل و مهندسانی که مسئول اجرای فیلترینگ در کشور هستند هزینه می‌شود؟»و... اینها سؤال‌هایی است که به‌صورت عمومی هیچ‌کس پاسخ آن را در کشور نمی‌داند و حرفی درباره آن زده نمی‌شود. همشهری چندی پیش برای پیدا کردن پاسخ به این سؤالات سراغ سامانه دسترسی آزاد به اطلاعات رفت. دستگاه‌های مرتبط اما اعلام کردند پاسخ به این سؤالات «محرمانه» است.
محمدجواد آذری‌جهرمی، وزیر ارتباطات زمانی که مدیرعامل شرکت زیرساخت بود در یکی از مصاحبه‌هایش هزینه فیلترینگ را 5 درصد هزینه تمام‌شده اینترنت اعلام کرده و از سویی هزینه حدود ۱۱۰میلیارد تومان را به‌صورت ضمنی مورد تأیید قرار داده بود.


سلب اعتماد کسب‌وکارها
کسب و کارهای کوچک یکی از مهم‌ترین بخش‌هایی بودند که از باز بودن شبکه‌های اجتماعی منفعت می‌بردند. حمیده حبیبی، فعال استارتاپی که مدت‌ها در شهرستان‌های مختلف با فعالان خانگی همراه بوده، دراین‌باره به همشهری می‌گوید: «کسب‌وکارهای خانگی محیط مجازی را مثل یک غرفه کوچک و مغازه‌ای ساده برای خودشان می‌دیدند،  با فیلتر شدن  تلگرام عملا راندمان‌شان به‌شدت پایین آمد. هرچند آمار نشان داد، تعداد کاربران وی‌پی‌ان‌ها و پوسته‌های تلگرام بالا بوده و باعث شده اندازه بازار حفظ شود اما شرایط جدید سبب شده عملا کاربران اعتمادشان را به فضای آنلاین از هر نوعی از دست بدهند. در این شرایط، حتی اگر تلگرام یا هر شبکه دیگری باز شود، این بی‌اعتمادی به سادگی ترمیم نخواهد شد.



هدر رفتن هزینه
 و زمان کاربر
با رواج فیلترشکن‌ها انواع محتوای غیرعادی در اختیار کاربر قرار می‌گیرد که اصلا به نفع او نیست. فقط بحث مسائل و محتوای غیراخلاقی نیست. برخی از داده‌ها برای منطقه ما طراحی نشده‌اند و لزومی ندارد به آن دسترسی داشته باشند. حورا وکیلی می‌گوید: «نتیجه استفاده از فیلترشکن‌ها این است که لوکیشن کاربر تغییر می‌کند و او از نظر رایانه در جایی دیگر مثلا آلمان اقامت می‌کند. در نتیجه به جای محتوای انگلیسی و فارسی که بیشتر مورد استفاده اوست، محتوای آلمانی برایش باز می‌شود. این یعنی کاربر ایرانی باید زمان بیشتری بگذارد تا به محتوای مورد نظرش دسترسی پیدا کند.» به جز زمان، حجم اینترنت مورد استفاده کاربران- حتی درصورت باز کردن سایت‌های ایرانی- به‌عنوان ترافیک بین‌الملل محاسبه می‌شود که گران‌تر است.



اختلال در سرویس‌‌های آنلاین روزمره
بازاریابی استارتاپ‌ها با رواج فیلترشکن‌ها و گسترش بستن تلگرام مشکلات جدی پیدا کرد؛ گم کردن مخاطب و کند شدن دسترسی به او از مهم‌ترین مشکلات این حوزه بود. حورا وکیلی در این‌باره می‌گوید: «بیشتر فیلترشکن‌هایی که کاربران ایرانی برای باز کردن تلگرام استفاده می‌کنند، رایگان است. این نرم‌افزارها به جز اینکه بدافزار دارند و می‌توانند ریسک دزدیده شدن اطلاعات کاربر را بالا ببرند، در مواقع شلوغی سرورها عملا از دسترس خارج می‌شوند. با این حساب، سرویس‌دهی خیلی از کسب‌وکارهای آنلاین مختل می‌شود.» از طرفی، بخشی از برنامه‌ریزی‌های حوزه بازاریابی مکان‌محور استارتاپ‌ها مختل شده و بسیاری از اپ‌های ارسال خوراک، خودرو و... که اصول کارشان بر مکان مخاطب است، عملا امکان برنامه‌ریزی برای مخاطب را از دست دادند؛ مشکلی که به گفته وکیلی، هنوز هم ادامه دارد.


افزایش ریسک
حملات سایبری
اختلال اینترنت، کند‌شدن سرعت و ساده‌تر شدن هک کسب و کارهای ایرانی و وب‌سایت‌ها از مشکلاتی است که در طول یک سال گذشته با گسترش فیلترینگ تلگرام افزایش جدی پیدا کرد. امین خشنود، کارشناس امنیت اینترنت درباره بخشی از این مشکل که هنوز هم پابرجاست، به همشهری می‌گوید: «یکی از راه‌های بستن نفوذ بخشی از حملات سایبری بستن راه دسترسی آی‌پی‌های حمله‌کننده است. از آن‌جایی که آی‌پی یا شناسه حمله‌کننده‌ها (برای گم کردن ردشان) معمولا خارجی و تقلبی است، در مواقع عادی می‌توان راه دسترسی خارجی را سد کرد و با خیال راحت به مشتری داخلی خدمات داد. در وضعیت کنونی، اگر حمله سایبری رخ بدهد نمی‌توان دسترسی خارجی را محدود کرد چون بیشتر مشتری‌های ساکن ایران به واسطه فیلترشکن، شناسه کاربر غیرایرانی دارند و رساندن خدمات به آنها مختل خواهد شد. با باز کردن شبکه‌های اجتماعی ممکن است این روال بهتر شود اما با توجه به همه‌گیر شدن استفاده از VPN تا رسیدن به نتیجه عادی باید زمان قابل‌توجهی صرف کرد.»