دلیل مناقشه اعراب با ایران بر سر نام خلیج‌فارس چیست؟
تحریف نام خلیج‌فارس، ابزار فشار سیاسی است
گفت‌وگو با صباح زنگنه، سفیر اسبق ایران در سازمان همکاری اسلامی و تحلیلگر سیاست خارجی
لیلا شریف
سال96 بود که ترامپ رئیس‌جمهوری آمریکا، پشت تریبون رفت و وقتی قرار شد از سیاست‌های جدید آمریکا در قبال ایران صحبت کند، به جای نام خلیج‌فارس از عبارت جعلی خلیج عربی استفاده کرد. این اقدام ترامپ کافی بود تا باردیگر تنش‌ها بر سر نام خلیج‌فارس بالا بگیرد و اتفاقاتی که عمری به درازای تاریخ داشتند، دوباره سر باز کنند. تلاش برخی از کشورهای عربی برای ثبت نام جعلی خلیج عربی، تلاش مذبوحانه‌ای است که ریشه در تاریخ روابط سیاسی و دیپلماتیک ایران با کشورهای همسایه خلیج‌فارس دارد. صباح زنگنه سفیر اسبق ایران در سازمان همکاری اسلامی، کارشناس مسائل جهان عرب و تحلیلگر مسائل سیاست خارجی ازجمله چهره‌هایی است که تلاش کشورهایی همچون امارات برای ایده خلیج عربی را بی‌سرانجام می‌داند و معتقد است نوع تعاملات ایران با کشورهای غربی و کشورهای عربی 2 متغیر مهمی هستند که می‌توانند در کاهش یا افزایش تنش بر سر نام خلیج‌فارس نقش‌آفرینی کنند. از نظر او در دوران ریاست‌جمهوری مرحوم آیت‌الله هاشمی و سیدمحمد خاتمی به‌دلیل کاهش تنش در روابط ایران با کشورهای عربی شاهد کمرنگ شدن ادعاهایی دروغین در این رابطه بودیم؛ اتفاقی که در دوران احمدی‌نژاد و اوج گرفتن شعارهای تنش‌زا، مسیر عکس گذشته را طی کرد.
آقای زنگنه! نام خلیج‌فارس در دوران معاصر سیاست خارجی ما به مسئله‌ای تنش‌زا میان ایران و چند کشور عربی تبدیل شده است. هرازگاهی شاهد هستیم که کشوری مانند امارات از هرگونه تلاشی برای تحمیل نام جعلی خلیج‌عربی فروگذاری نمی‌کند. شما نقش خلیج‌فارس در دیپلماسی عمومی ایران را چطور ارزیابی می‌کنید؟
خلیج‌فارس یک گذرگاه آبی است که می‌تواند سرمنشاء همکاری یا اختلاف میان شمال خود (ایران) و جنوبش (کشورهای شورای همکاری خلیج‌فارس) شود و این ارتباط یا فاصله انداختن بستگی به سیاست‌های داخلی و خارجی کشورهایی دارد که در 2سوی این آبراه قرار دارند. یکی از شاخص‌های این کشورها این است که تقریبا تمامشان تولیدکننده و صادرکننده نفت و گاز هستند، بنابراین عامل صادرات می‌تواند موجب نزدیکی شود اما اگر این کشورها دنبال تصاحب جای یکدیگر باشند، مطمئنا این همجواری موجبات اختلاف را فراهم می‌کند.
هم‌اکنون ما باید بگوییم که خلیج‌فارس عامل اختلاف شده است؟
کوچک بودن بیشتر کشورهای حاشیه خلیج‌فارس و نوع رژیم‌هایی که بر این کشورها حکومت می‌کنند یادآور آن دوران استعمار انگلیس است. با خروج استعمار انگلیس در دهه 70 میلادی، تلاش شد تا نوعی جایگزین امنیتی در منطقه ایجاد شود و به این ترتیب شورای همکاری خلیج‌فارس شکل گرفت. زمانی این موضوع اتفاق افتاد که رژیم شاه ساقط شده و حکومت جمهوری اسلامی شکل گرفته بود، بنابراین تشکیل این شورا از لحظه اول به‌عنوان یک رقیب یا مجموعه‌ای در برابر انقلاب اسلامی تلقی شد و می‌شود. با توجه به ایجاد شورای همکاری خلیج‌فارس که به راهنمایی انگلستان ایجاد شد، خلیج‌فارس به‌عنوان یک عامل منفی و واگرایانه معرفی شد. البته ناگفته نماند در برخی از مناسبت‌ها و براساس حضور سیاست‌های روسای جمهور کشورمان کمی از تنش‌های مرتبط با خلیج‌فارس کاسته شد.
منظورتان کدام رئیس‌جمهورها هست؟
در دوران مرحوم آیت‌الله هاشمی و آقای سیدمحمد خاتمی این اختلاف‌ها بر سر نام خلیج‌فارس با کاهش تنش و تلاش برای ایجاد روابط صلح‌آمیز با دیگر کشورها، تا حدودی به سمت همگرایی کشیده شد.
قبل از شکل‌گیری شورای همکاری خلیج‌فارس، اختلاف بر سر نام چطور ایجاد شده بود؟
تاریخچه طرح عنوان جعلی خلیج عربی از دوره اختلاف‌های جمال عبدالناصر، دومین رئیس‌جمهور مصر با شاه ایران شروع شد. جمال عبدالناصر که در دوران قبلی خود به نام خلیج‌فارس اعتراف داشت اما پس از صحبت‌هایی که شاه علیه عبدالناصر مطرح کرد، نخستین جرقه‌های اختلاف رئیس‌جمهور مصر با شاه ایران زده شد و عبدالناصر در عکس‌العمل به صحبت‌های شاه، خلیج‌فارس را با نام جعلی خلیج عربی نامگذاری کرد.
در دوره‌ای دیگر هم صدام این رویه را دنبال کرد و این عنوان جعلی را توسعه داد. هیچ‌یک از کشورهای عضو شورای همکاری خلیج‌فارس تا قبل از پیروزی انقلاب اسلامی این منطقه را خلیج عربی نمی‌شناختند، بنابراین براساس این شواهد می‌توان به این نتیجه رسید که این عنوان جعلی برای این کشورهای عربی یک ابزار فشار سیاسی علیه جمهوری اسلامی محسوب می‌شود. پس باید گفت که اختلاف ذاتی نیست و بیشتر ناشی از فشارهای سیاسی قدرت‌های بزرگ که خواهان اختلاف در منطقه هستند، است.
در واقع استفاده از نام جعلی خلیج عربی، نمود بیرونی اختلافی است که میان برخی از کشورهای عربی و ایران است؟
بله، دقیقا همینطور است و متأسفانه برخی از کشورهای غربی هم آتش این تنش را تندتر می‌کنند.
براساس این توضیحات باید گفت که در چه دوره‌ای تنش‌ها بر سر نام خلیج‌فارس اوج گرفت؟ در دوران کدام رئیس‌جمهور این مشکلات بیشتر شدند؟
وقتی جنگ صدام علیه ایران شروع شد، صدام روی این موضوع خیلی مانور داد و مدام از نام جعلی خلیج عربی استفاده می‌کرد. به‌دلیل جنگ، کشورهای حاشیه خلیج‌فارس به‌شدت از این ایده عراق حمایت می‌کردند و از هر وسیله‌ای برای تبلیغات علیه ایران بهره می‌بردند. در دوران آقای احمدی‌نژاد هم تنش زیاد شد. با وجود آنکه یک‌بار ایشان را برای حضور در اجلاس سران شورای همکاری خلیج‌فارس دعوت کردند اما گویا این دعوت ظاهری و تعارفی بود و منتهی به نتیجه خاصی نشد.
این تنش بیشتر را باید در سیاست خارجی احمدی‌نژاد جست‌وجو کنیم؟
بله، ایشان با شعارهایی که می‌دانند، زمینه را برای تنش روابط و اختلاف با دیگر کشورها و ازجمله موضوع نام خلیج‌فارس رقم زدند.
مهم‌‌ترین اقداماتی که کشورهای عربی برای جا انداختن نام جعلی خلیج عربی انجام دادند، شامل چه مواردی بود؟ خاطرتان هست که در سال‌های حضورتان در سازمان همکاری اسلامی، کشورهای عربی در آن فضا هم دست به اقدامی زده باشند؟
در سازمان همکاری اسلامی سعی می‌کردند تا پیشنهادهایی را مطرح کنند اما هرگز این خواسته به نشست‌های رسمی اجلاس نمی‌رسید. هیچ‌کدام از کشورهایی که پیگیری نام جعلی خلیج عربی بودند، نتوانستند در سازمان همکاری اسلامی به خواسته خودشان جامه عمل بپوشانند اما تلاش کردند در سازمان‌های فرعی خود مثل اتحادیه عرب این کار را انجام دهند و با تأسیس و ایجاد مراکز تحقیقاتی و مطالعاتی برای مستندسازی‌های بی‌نتیجه تلاش کردند.
در مقابل برنامه‌های این کشورهای عربی ما چه اقداماتی انجام داده‌ایم و آیا برنامه‌هایی که در فضای سیاست خارجی پیگیری شده، کافی است؟
از نظر تاریخی، قراردادهای بین‌المللی و همچنین قطعنامه‌های سازمان‌ملل عنوان خلیج‌فارس تثبیت شده است. بنابراین امکان تغییری در این واقعیت وجود ندارد و پیگیری‌ها در حد واکنش به ادعاهای چند کشور عربی مانند امارات و در دوره‌ای عراق بود.
پس شما می‌گویید اقداماتی که ایران انجام داده است به تنهایی برای تأکید بر نام خلیج‌فارس کافی بوده است؟
بله حقانیت نام خلیج‌فارس اثبات شده است و نیازی به اقدام فوق‌العاده‌ای ندارد و در سازمان‌های بین‌المللی با نام خلیج‌فارس شناخته می‌شود و جز ترامپ و بوش هیچ کشور غربی‌ای از نام جعلی خلیج عربی استفاده نکرده است.
