همه دشمنان خلیج فارس

عیسی محمدی

یکی از تنش‌های همیشگی سده معاصر بین ایرانیان و اعراب، بر سر نامگذاری خلیج‌فارس بوده و هست. البته وقتی می‌گوییم ایرانیان و اعراب، باید کمی دقت‌نظر داشته باشیم تا دچار کژفهمی نشویم. اعراب، بیشتر به مفهوم دولت‌های عربی حاشیه جنوبی خلیج‌فارس و چند دولت عربی دیگر است و نه به‌صورت ملت عرب. هرچند بالاخره بخشی از پان‌عربیست‌ها هم پیدا می‌شوند که این سیاست‌ها را همراهی کنند. موضوع هم بیشتر تحریف است تا نامگذاری جدید. به هر حال در تاریخ و نقشه‌های جغرافیایی کهن‌تر و دیگر سندها، اسم این خلیج واقع شده در جنوب ایران، فارس نامیده شده که معقول هم بوده، چرا که اساسا تا سده‌های متوالی، خلیج‌فارسی تحت حاکمیت ایرانیان قرار داشته. اما چرا این تنش‌ها ایجاد و به کجا ختم شده و چه نیت‌هایی در پس و پشت آن بوده است؟ 

همه‌‌چیز با پان‌عربیست‌‌ها شروع شد

تحریف نام خلیج‌فارس از کی شروع شد؟ ظاهراً به‌طور گسترده، همه‌چیز را باید  با به قدرت‌گرفتن پان‌عربیست‌ها در دنیای معاصر خاورمیانه و شمال آفریقا نسبت بدهیم. آنها خلیج‌فارس را خلیج عربی یا خلیج می‌نامیدند تا تعمدا از نام فارس استفاده نکنند. این در حالی بود که بیشترین مرزهای خلیج‌فارس، نزدیک به 400کیلومتر، متعلق به ایران بود که با حساب و کتاب جزیره‌ها، این مرزها به 1800کیلومتر هم می‌رسد. همچنین سرچشمه خلیج‌فارس، زاگرس و رودهایی بوده که از ایران و عراق و ترکیه سرچشمه می‌گیرند. باز‌هم درصورتی که ارگان‌های بین‌المللی  بر استفاده از نام خلیج‌فارس تأکید داشته‌اند. مشخص نیست با وجود این همه تأکیدات، تأکید پان‌عربیست‌ها برای تحریف نام خلیج‌فارس چه دلیلی داشته یا دارد.

کار شاید کار انگلیسی‌ها بوده 

باز هم کار، کار انگلیسی‌هاست. جدا از طنزهایی که در این زمینه وجود دارد، بخشی از پژوهشگران معتقدند که نخستین تحریف نام خلیج‌فارس، توسط انگلیسی‌ها صورت گرفته. به گفته این محققان، نخستین بار افرادی چون بلگریو و رودریک اوون، نمایندگان سیاسی انگلستان در خاورمیانه بودند که اسم جعلی خلیج عربی را برای این خلیج انتخاب کردند. بعدتر هم این نام توسط پان‌عربیست‌ها بیش از پیش مورد استفاده قرار گرفت. دلایل این کار را هم ایجاد اختلاف بین ایران و کشورهای دیگر می‌دانستند؛ همان ماجرای سنتی تفرقه بینداز و حکومت کن. شاید این ایده را کمی بدبینانه بدانید اما به هر حال نظری است که وجود دارد؛ ضمن اینکه چنین ادعایی بعدها نیز در مورد آمریکایی‌ها مطرح شد. هرچند این کشور از تحریف نام این خلیج سود چندانی نمی‌برد اما به‌نظر می‌رسد بحث اصلی، ایجاد اختلاف و داغ‌کردن جنگ سرد در این منطقه است. نباید از یاد برد که بخش عظیمی از اقتصاد آمریکا، وابسته به انرژی ارزان و اقتصاد تسلیحات است.

تلاش بی‌ثمر بریتانیای کبیر

یکی از نخستین تلاش‌ها برای تحریف نام خلیج‌فارس را به دهه 30 میلادی مرتبط می‌دانند. سر چارلز بلگریو- نماینده سیاسی انگلستان در بحرین- به ذهنش رسید که می‌شود نام خلیج‌فارس را عوض کرد و موضوع را هم به دولت بریتانیای آن موقع پیشنهاد داد. قبل از هر تصمیمی هم به بخشی از سازمان‌های محلی مثل پست و... پیشنهاد کرد که از عنوان خلیج عربی در مکاتبات خود استفاده کنند. به گفته دکتر پیروز مجتهدزاده، این تلاش در همان ابتدا عقیم ماند؛ چرا که حضور پررنگ سیاسی ایران در خلیج‌فارس و مقابله با طرح‌های تجزیه خوزستان و... عملا اجازه هیچ مانوری  را به انگلیسی‌ها نداد.

عبدالناصر و رودربایستی عربی

یکی از نخستین تحریف‌ها توسط قهرمان مقاومت جهان عرب، یعنی جمال عبدالناصر صورت گرفت. او طی تذکر عده‌ای، از نام خلیج عربی استفاده کرد و سپس اتحادیه عرب نیز طی بخشنامه‌ای، آن را به کشورهای عربی رسما اعلام و ابلاغ کرد. البته عبدالناصر به‌شدت تحت‌تأثیر مبارزات دکتر مصدق بود ولی به هر حال از سردمداران ملی‌گرایی عربی هم محسوب می‌شد. او را نخستین رهبر عربی می‌دانند که اقدام به تحریف نام خلیج‌فارس کرد. هرچند نیز گروهی را عقیده بر آن است که عبدالکریم قاسم که در عراق به حکومت رسید، نخستین بار از این عنوان استفاده کرد. اما در مورد ناصر، در کتاب «اسناد نام خلیج‌فارس، میراثی کهن و جاودان» و از قول معاون وزارت خارجه ایران نقل شده که دستور ناصر دال بر استفاده از نام خلیج عربی در مدارس و اداره‌ها و نقشه‌های چاپ مصر درست نیست و چنین نبوده. ظاهراً عبدالناصر در اجلاس سران اتحادیه عرب در قاهره سخنرانی و از عنوان خلیج‌فارس صحبت کرده. یکی از شخصیت‌های عربی از کویت رفته و به او گفته که چرا از عنوان خلیج‌فارس استفاده می‌کنید درحالی‌که اینجا خلیج عربی است. ناصر هم از آن موقع به بعد از نام خلیج عربی استفاده می‌کرد. حتی روزنامه‌های مصری تا سال 1971میلادی، از عنوان خلیج‌فارس استفاده می‌کردند.

گاف نشنال جئوگرافیک

به‌صورت مصداقی، از دیگر فعالیت‌های صورت‌گرفته در این زمینه که اتفاقا موجب واکنش شدید ایرانیان، جدا از معتقدان به نظام و مخالفان آن شد، ماجرای نشریه معتبر بین‌المللی نشنال جئوگرافیک در سال1383 بود. این نشریه آن روزها اطلس جدیدی از دنیا منتشر کرد که تغییراتی هم کرده بود. مهم‌ترین تغییر صورت‌گرفته، درج نام خلیج عربی در میان پرانتز و مقابل نام خلیج‌فارس، روی نقشه خاورمیانه بود. همین امر باعث ایجاد موج بزرگی از اعتراضات شد. جالب اینکه بیشتر این اعتراضات نیز توسط ایرانیان مقیم ایالات متحده انجام شد. دلیل مؤسسه نشنال جئوگرافیک نیز استفاده کشورهایی در خلیج‌فارس، از واژه خلیج عربی بود؛ به واقع چون کشورهای عضو اتحادیه عرب و خاصه عربستان و امارات و قطر و کویت و بحرین و... نام رسمی خلیج عربی را به این منظور انتخاب کرده بودند، این مؤسسه هم به استقبال این امر رفته بود. رئیس گروه تدوین‌کنندگان نقشه‌های این مؤسسه، آن موقع گفت که در رسم و انتخاب اسامی، معمولاً ‌از منابع سازمان ملل متحد، وزارت امور خارجه آمریکا، سفارتخانه‌های دولت‌های مستقر در واشنگتن و سازمان‌های دیگر استفاده می‌شود. اما در نهایت این خود نشریه است که اسم‌های نهایی را انتخاب و تأیید می‌کند. البته بعدها این مؤسسه این نام را اصلاح کرد ولی اشاره‌ای داشت که خلیج عربی نیز توسط برخی از کشورها برای این خلیج استفاده می‌شود. حتی در موتور جست‌وجوی سایت این مؤسسه، عبارت خلیج عربی نتیجه‌ای در بر نداشت.

الجزیره و حذف انیمیشن دردسرساز

البته مواضع قطر و رسانه‌های آن این روزها و طی 3-2سال اخیر، نسبت به ایران نرم‌تر شده؛ به واسطه همراهی‌های کشورمان در تحریم عجیب این کشور. اما زمانی که این کشور جزو افراطیون پان‌عربی محسوب می‌شد و در این زمینه از پیشتازان اتحادیه عرب بود، خبرگزاری این کشور اقدام به انتشار انیمیشنی درباره خلیج‌فارس کرد. در این انیمیشن کوتاه، حساسیت ایرانیان به نام این خلیج به تمسخر گرفته شده بود. البته این امر نیز در خبرگزاری حمایت‌شده توسط امیر قطر، به‌شدت مورد اعتراض ایرانیان قرار گرفت. ازجمله اینکه مدیرعامل وقت خبرگزاری جمهوری اسلامی، رسماً اعتراض کرد. شدت این اعتراض‌ها موجب حذف این فیلم از سایت انگلیسی این شبکه و خبرگزاری قطری شد.

همه‌‌چیز به فشار آمریکا بر می‌گردد

البته از خود اعراب نیز کسانی بوده‌اند که به نیت‌های مستتر در تحریف نام خلیج‌فارس اشاراتی داشته‌اند. ازجمله نصرالله- مورخ لبنانی- زمانی به ایرنا گفته بود: «موضع غیردوستانه برخی رسانه‌های کشورهای عربی در برابر ایران، مانند تحریف نام خلیج‌فارس، ناشی از فشارهای آمریکاست که با همه امکانات به جنگ انقلاب اسلامی آمده است».

دسته‌بندی نهایی تحریف‌‌کنندگان

جدا از بحث‌ها و اتفاقات دیگری که در این حوزه افتاده، بهتر است در جمع‌بندی نهایی، موج جعل نام خلیج‌فارس را شامل3 دوره بدانیم؛ دوره انگلیسی‌هایی که داشت دست‌شان از این منطقه کوتاه می‌شد و این بذر را کاشتند، دوره قدرت‌گیری پان‌عربیست‌ها در دهه‌های 50 و 60 و البته دوره دهه90 میلادی به امروز. نیت این امر را پژوهشگران 2 چیز دانسته‌اند؛ ابتدا جاری‌شدن پول نفت و انرژی به این کشورها و ورود آنها به حوزه‌های رسانه‌ای و تبلیغاتی که این امکان را می‌داد تا آرزوی کهن‌شان را در مورد تحریف خلیج‌فارس دنبال کنند. مورد بعدی هم به بحث هویت‌یابی آنها باز می‌گشت که به هر حال دوست داشتند در تقابل با ایران و دیگر کشورها، برای خود تاریخ و هویت غنی‌تری داشته باشند. از دیرباز، گفته می‌شود که اعراب تندرو در مقایسه با جوامعی چون ترکیه عثمانی و ایران، دچار نوعی خودباختگی بوده‌اند؛ چرا که از حیث تاریخ و تمدن و دستاوردها، خود را در حاشیه می‌دیده‌اند. شاید این نظریه در اینجا نیز کاربرد داشته باشد. به هر حال این کار با دست و دلبازی اعراب حاشیه خلیج‌فارس نیز همراه است؛ ازجمله قرارداد حاکم شارجه در سال 1971میلادی با یک مرکز تحقیقاتی انگلیسی. نیت هم این بود که در حق حاکمیت ایران بر جزایر این خلیج و نیز نام آن تشکیک ایجاد شود. در سال 1992میلادی نیز امارات متحده عربی دوباره چنین قراردادی را با یکی از مراکز تحقیقاتی لندن به امضا رساند. صدام- دیکتاتور بعثی- نیز در روزگار زمامداری خود، میلیون‌ها دلار خرج پژوهشگران و اساتید دانشگاه و ژورنالیست‌ها کرد تا به‌عنوان رهبر جهان عرب که می‌خواست حافظ مرزهای شرقی دنیای عرب در برابر عجمان باشد، این افتخار را به نام خودش ثبت کند. او حتی دستور داده بود که در کتاب‌های درسی عراق، نام خلیج را خلیج عربی ذکر کنند و اشاره داشته باشند که توسط جماعت «فارس پست لئیم» غصب شده.