گزارشی از گورستان باستانی قیطریه که بخشی از تاریخ تمدن تهران را به دوش می‌کشد
3 هزار سال همسایگی
مرضیه موسوی|خبرنگار
منطقه 1
اهالی قدیمی قیطریه 50 سال پیش را در خاطر دارند؛ روزی که کاوش‌های باستان‌شناسی در قیطریه آغاز شد و درست جایی که حالا درهای بوستان قیطریه وجود دارد مردگانی پیدا شدند که بیش از 3 هزار سال پیش در آن حوالی زندگی می‌کردند یا کوچ‌نشینی، آنها را از قیطریه عبور می‌داد. بعد از این اکتشاف که توسط دکتر «سیف‌الله کامبخش‌فرد» باستان‌شناس در سال 1348 به پایان رسید خیلی زود زندگی دوباره در این محله به حالت عادی برگشت و خانه‌ها و ساختمان‌ها به رشد و قد کشیدن خود در دومین تپه باستانی تهران ادامه دادند. در بیش از 350 گور تپه قیطریه علاوه بر اسکلت‌های مردم ایران باستان، ظروف و اشیای سفالی و مفرغی فراوانی هم پیدا شده بود که باستان‌شناسان آن را به عصر آهن نسبت می‌دهند؛ یعنی هزار و 150 تا هزار و 450 سال قبل از میلاد مسیح. ویترینی در موزه ملی ایران باستان به نمایش اشیایی از تپه‌های باستانی قیطریه اختصاص پیدا کرده است که در آن می‌توانید سراغی از هم‌محله ای‌های 3 هزار سال پیش خود را بگیرید.
بوستان قیطریه درست در پایین تپه باستانی قیطریه واقع شده است؛ بوستانی با درختان بزرگ و تنومند که با عبور از دامنه تپه رشدشان متوقف شده است. مرحوم دکتر کامبخش در مقاله‌ای در مورد این تپه می‌نویسد: «بررسی‌های خاک‌شناسی نشان می‌دهد که خاک تپه‌های قیطریه با آهک همراه است و قابل کشت و غرس نهال نیست. این تپه در دوره ایران باستان به گورستان تخصیص داده شده است. کثرت و فراوانی میراث 3هزار ساله شهر مردگان قیطریه تاکنون در هیچ تپه باستانی سابقه نداشته است. چون وجود گورستانی با این وسعت در دوره باستانی و آن هم در حوزه تهران، نشانه زندگی و حیات مادی در این تپه‌ها و اطراف آن تلقی می‌شد، هیئت حفاری به دنبال یافتن معماری مسکن این مردم در محل کوشش بسیار به عمل آورد که توفیقی نیافت.» اینکه از خانه و زندگی همسایه‌های 3 هزارساله اهالی قیطریه در حوالی تپه اثری پیدا نشده می‌تواند دلایل مختلفی داشته باشد. یکی از احتمالات این است که این مردم کوچ‌نشین بوده‌اند و سکونتگاه‌های دائمی و خانه‌ای در اطراف تپه قیطریه نداشته‌اند. به هر حال به دلیل پیدا نشدن خانه و سکونتگاه این مردم، اطلاعات زیادی هم در مورد فرهنگ و نحوه زندگی آنها در دست نیست.
دومین زندگی
بیش از 2هزار و 500 ظرف و شیء سفالی و مفرغی در گورهای باستانی قیطریه کشف شده است. «فرشید مصدقی» باستان‌شناس می‌گوید: «مردمی که مردگان خود را در این تپه دفن کرده‌اند به زندگی پس از مرگ اعتقاد داشته‌اند و به همین دلیل همراه مردگان خود وسایل مختلفی را دفن می‌کردند. این وسایل با توجه به طبقه اجتماعی، سن و جنسیت افراد متفاوت بود. کاربرد بسیاری از این وسایل برای من چندان مشخص نیست که می‌تواند نشاندهنده این باشد که این ظروف از ابتدا با همین هدف ساخته می‌شدند که در گورها قرار بگیرند. یکی از گمانه‌هایی که در مورد خفتگان در این گورهای 3 هزار ساله وجود دارد این است که این افراد، اقوام کوچ‌رویی بودند که در عصر آهن بین شرق تا غرب در حرکت بودند و قیطریه توقفگاهی برای این افراد بوده است.»
به نظر می‌رسد 3 هزار سال پیش، مردم در قیطریه مردگان خود را رو به آفتاب دفن می‌کردند؛ حدود نیمی از اسکلت‌ها به‌صورت جنینی، رو به شرق داشتند که به نظر می‌رسد پیش از ظهر به خاک سپرده شده‌اند و نیم دیگر، رو به غرب که به عقیده باستان‌شناسان ممکن است این افراد بعد از ظهر و هنگام غروب به خاک سپرده شده باشند. در این گورها هنگام اکتشاف، گردی تیره رنگ در اطراف اسکلت‌ها به چشم می‌خورد و اشیایی زینتی اطراف بازو و کمر مردگان به جا مانده بود. دکتر کامبخش این نشانه‌ها را این‌گونه تفسیر می‌کند: «در قیطریه مردگان را با لباس‌ها و پوشش‌های رایج زمانه دفن کرده‌اند و این معنا را از تکه‌ها و تکمه‌های لباس، سنجاق‌های سربند مردان و زنان، زینت‌آلات، گردنبندها، بازوبند، خلخال، النگو، انگشتر، گوشواره و احیاناً دشنه و قمه‌ای که متوفی در کمر بسته بوده و در اطراف اسکلت می‌توان تشخیص داد. بدون استثنا می‌توان یک‌لایه و گرد نازک را دور اسکلت‌های باستانی قیطریه تشخیص داد و پی برد که از پوسیدن و اکسید شدن منسوجی که اموات به‌صورت لباس در تن خود داشته‌اند پدید آمده است.»
دومین کشف بزرگ تهران
گورستان تاریخی قیطریه بعد از منطقه باستانی ری دومین کشف بزرگ باستان‌شناسی در تهران به شمار می‌رود. این گورها در عمق یک متری از سطح زمین پیدا شده‌اند و بعید نیست در زمان ساخت باغ قیطریه و ساخت‌وسازهای دیگر در دوره‌های مختلف تاریخی و حتی معاصر، اشیا و نشانه‌های دیگری از زندگی در این تپه‌ها در دوره باستان پیدا شده باشد. با این حال زندگی اهالی تهران و به‌خصوص مردم قیطریه بعد از کشف همسایه‌های 3 هزار ساله خیلی زود به حالت قبل برگشت و ساخت‌وسازها رشد روزمره خود در این محدوده را در پیش گرفتند. مصدقی یکی از دلایل این موضوع را قرار داشتن این تپه باستانی در پایتخت می‌داند: «پایتخت از نظر سیاسی و اقتصادی اهمیت زیادی دارد. وقتی خبر اکتشافات باستان‌شناسی در نقطه‌ای از این شهر به گوش می‌رسد تا کسب تکلیف از نهادهای مسئول و طی کردن روند کارهای لازم، محوطه‌ها از دست می‌روند و ممکن است ساخت‌وساز و فعالیت‌های عمرانی در آن انجام شود. ظاهر شهر و داشتن ساختمان‌ها و برج‌های بلندبالا در این شهر در اولویت است. به همین دلیل باستان‌شناسان برای تحقیقات و اکتشاف‌های خود تا می‌توانند از پایتخت و مرکز توجه دور می‌شوند. آنجا هرقدر هم روند دریافت استعلام و کسب تکلیف طول بکشد احتمال انجام فعالیت عمرانی هم کمتر است و باستان‌شناسان به راحتی می‌توانند تحقیقات خود را انجام دهند. به همین دلیل شهرها و منطقه‌های باستانی سیستان و بلوچستان و نقاط دور از پایتخت را به خوبی می‌شناسیم اما کسی از نشانه‌های تمدن 3 هزار ساله در قیطریه حرف نمی‌زند.» مناطق باستانی پهنه شمال تهران تنها به تپه قیطریه ختم نمی‌شود و در عملیات‌های عمرانی انجام شده در محدوده دروس و سه‌راه ضرابخانه و پاسداران هم گورستانی تاریخی کشف شده بود که اغلب اشیای پیدا شده در آن توسط مردم از منطقه خارج شد و بخش بزرگی از داستان زندگی در هزاره‌های پیشین در این محله‌های کنونی تهران را با خود برد.
2500 ظرف سفالی و انواع ابزارهای برنزی در این تپه‌ها به دست آمده است
350 گور تاریخی در تپه‌های قیطریه پیدا شده است
5 هزار‌مترمربع مساحت کاوش‌های باستان‌شناسی انجام شده در تپه‌های قیطریه است
3 هزار سال قدمت زندگی و سکونت در تپه‌های باستانی قیطریه است
در همینه زمینه :
