امدادرسانی غیرتخصصی

زهرا رفیعی/روزنامه‌نگار

توده‌های باران‌زا که روزگاری عبورشان از آسمان شهر‌ها و روستا‌ها در سراسر کشور آرزوی هر ایرانی بود، این روزها در اکثر استان‌ها مصیبتی است روی مصیبت. سیل، خروشان باشد یا آرام، فرقی نمی‌کند؛ برای حاشیه‌نشین‌های بستر رودخانه‌ها ویرانی به همراه می‌آورد. بخشی از فرایند کمک‌کردن به افراد سیل‌زده اساسا با سایر حادثه‌دیدگان حوادث غیرمترقبه متفاوت است. گستردگی آنچه در سراسر کشور رخ داده و همچنان به دشت‌های فرودست می‌تازد، برای مسئولان کشوری نیز قابل پیش‌بینی و پیشگیری نیست. مسئولان در خوزستان به مرور زمان تصمیم گرفتند که سیلاب را به زمین‌های کشاورزی و به تبع آن روستاهای واقع در حاشیه شهر‌ها هدایت کنند، اما این سیلاب آنچنان که تا امروز نشان داده، سر باز‌ایستادن ندارد و بخش‌های وسیعی از کشور را درمی‌نوردد. در نتیجه تعداد آسیب‌دیدگان سیل و نیاز‌هایشان بسیار وسیع‌تر از هر زمان دیگری است. تعیین استان معین برای استان‌های سیل‌زده بخشی از مشکلات شهر‌های در معرض سیلاب را کاهش داد. کما اینکه از هفته گذشته تهران در کنار خوزستان اقدام به عملیات‌های عمرانی و زیرساختی کرد ولی همچنان باید امدادرسانی‌ها ادامه یابد.
اصولا امدادرسانی فاز‌های مختلفی دارد و جامعه آسیب‌دیده باید کم‌کم از هر مرحله عبور کند. ماندن در هر مرحله برای مدت طولانی باعث ایجاد آسیب مضاعف در جامعه آسیب‌دیده می‌شود. در سال‌های اخیر به دلایل مختلف طیف وسیعی از مردم، هنگام بروز حوادث غیرمترقبه، به‌صورت مستقل از نهاد‌های مدنی و دولتی امدادرسانی می‌کنند. ناآگاهی این اقشار به نیاز‌های در  حال تغییر درگذر زمان آسیب‌دیدگان، باعث ایجاد تغییرات فرهنگی در مناطق مختلف کشور شده است. آنچنان که در تجربه زلزله سرپل ذهاب نشان داد، این روش باعث شد نه‌تنها زلزله‌زدگان، بلکه افراد ساکن در شهر‌های اطراف نیز برای دریافت طولانی‌مدت اقلام ضروری به این شهر سرازیر شوند؛ اقلامی که به اعتقاد کارشناسان امداد برای مدت زمان کوتاه و در ابتدای بروز یک حادثه غیرمترقبه باید توزیع شود.
سیلی که در اثر بارش‌های یک‌ماهه اخیر در کل کشور جاری شد، در ابتدا در استان گلستان به چند شهر و چندین روستا آسیب وارد کرد. وقتی در 2 روز به اندازه یک‌سال در این منطقه باران بارید، بسیاری از خانه‌ها زیر آب فرو رفتند. کمک‌های مردمی سریع ‌از شهر‌های اطراف به این منطقه سرازیر شد. با وجود گذشت یک‌ماه از فروکش‌کردن سیل اما، همچنان نیاز‌های روز‌های اول به این منطقه گسیل می‌شود. به‌طوری که به گفته یکی از امدادگران شما می‌توانید خانه‌هایی را ببینید که در روستاهای ابتدای جاده اصلی قرار دارند و با اقلامی مانند آب معدنی و کنسرو اشباع شده‌اند. درحالی‌که این منطقه از این فاز عبور کرده و نیازهایش به سمت فراهم‌آوردن اشتغال‌های از دست رفته و یا توسعه اشتغال در حوزه‌هایی پایدار مانند صنایع‌دستی رفته است.
در استان لرستان هم که در روز 12فروردین درگیر سیلاب و ویرانی شد، اوضاع به همین منوال است. در بخش‌هایی این نیازها به تامین لوازم منزل رسیده است و در بخش‌هایی به تجهیزات بهداشتی مثل دستشویی و حمام سیار نیاز مبرم وجود دارد. آنچه در خوزستان در حال وقوع است، به‌دلیل وسعت بسیار و کیفیت متفاوت سیل در این استان با 2 استان دیگر باعث شده که نیاز‌ها متفاوت شود. در برخی ‌روستاها نیاز به توزیع اقلام ضروری اولیه مانند تن‌ماهی و کنسرو لوبیا و نان خشک مشهود است و در برخی دیگر توزیع پشه‌بند و گونی.

بازسازی با کمک  سیل‌زده‌ها باید باشد 

زهرا رحیمی، رئیس جمعیت «امداد دانشجویی - مردمی امام علی(ع)» در گفت‌وگو با همشهری در مورد نیازهای استان‌های سیل‌زده در نحوه امدادرسانی، گفت: اینکه سیل‌زده‌ها به چه چیزی نیاز دارند و با این نیاز چگونه برخورد شود، دو بحث کاملا جدی و مجزا‌ست. ما در زلزله سرپل‌ذهاب تجربه شکست‌خورده‌ای از نحوه امدادرسانی داشتیم به این صورت که هر کسی مستقل اقلامی که به‌نظرش ضروری و حیاتی می‌آمد، بدون هماهنگی با هیچ تشکل غیردولتی و یا دولتی مستقر در محل، بین زلزله‌زدگان توزیع کرد در نتیجه به یک عده نیازمند به‌صورت عادلانه اقلام نرسید. امدادرسانی در ایران متأسفانه در حال تبدیل‌شدن به مدل چهره‌به‌چهره و فرد‌به‌فرد است. هفته گذشته در آق‌قلا عده‌ای خودجوش اقلامی را که برای روزهای اول هر حادثه‌ای نیاز است، توزیع کردند درحالی‌که نیاز‌های آق‌قلا به‌نظر ما و بسیاری از نیروهای امدادی که از ابتدا در محل حضور داشتیم و قرار است کما‌کان برای بهبود شرایط آنجا بمانیم، هم‌اکنون تغییر کرده است. این روش باعث تخریب فرهنگ مردمان مناطق آسیب‌دیده می‌شود. درحالی‌که آنها باید به زندگی عادی خود به‌صورت پویا برگردند و بخشی از کسانی شوند که برای بازسازی شهر، روستا و زندگی در تلاشند. این روش آنها را منفعل می‌کند؛ کما اینکه در سرپل‌ذهاب در بسیاری از موارد ما مرد خانواده را به کسی تبدیل کردیم که می‌نشیند تا برای او غذای آماده بیاورند. این روش، از آسیب‌دیده‌ها، فردی متوقع و ناراضی به‌جای می‌گذارد. منظورم این است که مثلا پس از حادثه سیل افراد آسیب‌دیده باید شروع کنند به شستن اسباب خانه و سر و سامان دادن به زندگی درحالی‌که او منتظر است کسی بیاید و وسایلش را برایش بشوید. مثل مادری عمل می‌کنیم که برای آسیب‌ندیدن فرزندش همه کارها را انجام می‌دهد. امدادرسانی یک تخصص است و باید از متخصصان کمک گرفت.
رئیس جمعیت امام‌علی گفت: روحیه امداد‌رسانی مردم ایران بسیار بالاست و باید از آن به درست‌ترین نحو برای کمک به آسیب‌دیدگان حوادث غیرمترقبه استفاده کرد. اصولا پس از امداد‌های اولیه که شامل مواد غذایی آماده،  آب معدنی،  پتو و  چادر می‌شود، تامین نیاز‌ها باید به سمت تعیین تکلیف در زمینه محل سکونت برود. از آنجایی که بسیاری از خانه‌ها در سیل اخیر از بین رفته و کما‌کان در مسیر سیل در آینده است، تعیین تکلیف در مورد محل سکونت این افراد به بخش‌های دولتی مربوط می‌شود؛ اینکه می‌خواهند زمین معوض بدهند یا خانه‌ای نیمه‌ویران را دوباره از نو بسازند، تصمیمی است که باید زود و با کمک و همفکری مردم محل گرفته شود. مردم شهر‌ها و روستاهای سیل‌زده مردمان فعالی هستند که می‌توانند در بازسازی‌ها کمک کنند. کمک‌گرفتن از آنها در جلوگیری از بروز افسردگی‌های ناشی از بلاتکلیفی بسیار مؤثر است. تقویت نهاد‌های محلی به‌عنوان میانجی بین دولت و مردم تسهیلات زیادی در اختیار هر دو طرف قرار می‌دهد. به‌طور مثال، اکثر کسانی که در استان گلستان آسیب دیدند، کارگران فصلی هستند که می‌توانند در ساخت خانه‌ها مشارکت کنند. تصمیم‌‌گیری از بالا توقعات و نارضایتی مردم را بیشتر می‌کند. وی با اشاره به نیازهای در حال تغییر سیل‌زده‌های استان‌های مختلف گفت: در استان‌هایی مانند گلستان و لرستان مردم به مرحله‌ای رسیده‌اند که بتوانند خودشان غذای روزانه‌شان را بپزند. بنابراین کمک‌ها باید به سمت تامین اقلام خوراکی خشک،  ظروف آشپزخانه و گاز پیک‌نیکی برود. در استان گلستان شرایط پایدار‌تر شده و باید به توسعه اشتغال و بازسازی صنایع در شهر‌ها و روستاها کمک کرد. به‌طور مثال، در استان گلستان فرش ترکمن کیفیت و مرغوبیت بالایی دارد. اگر خریداران صنایع‌دستی به سمت خرید فرش بدون واسطه در این استان حرکت کنند،  بخش عمده‌ای از اقتصاد منطقه به گردش می‌افتد. از سوی دیگر، در استانی مانند خوزستان که هنوز در حال تجربه سیل است، تامین اقلام اولیه به همراه مواردی که نیاز منطقه‌ای آنهاست، ضروری است. به‌طور مثال، گزارش گزش پشه و حشرات موذی نیاز به پشه‌بند را بیشتر کرده است یا آنها که در روستا‌ها برای نگهبانی از اموال مردم در پشت‌بام‌ها مانده‌اند، به پرژکتور نیاز دارند. مردمان سیل‌زده در این استان‌ها به لباس‌های محلی مثل دشداشه نیاز دارند که فقط می‌توان از شهر‌های اطراف خریداری کرد. فهرست واقعی نیاز‌های مردم هر منطقه را کسانی می‌توانند در اختیار خیرین قرار دهند که از روز اول در منطقه سیل‌زده حضور دارند و قرار نیست به این زودی‌ها منطقه را ترک کنند. وجود یک بانک اطلاعاتی در این زمینه بسیار کمک می‌کند.

نیازهای منطقه‌ای سیل‌زدگان

زهرا کهرام، مسئول پشتیبانی و امدادرسانی جمعیت امام علی(ع) در گفت‌و‌گو با همشهری در مورد اقلامی که برای 3 استان مختلف ارسال شده است می‌گوید: به‌طور کلی کمک‌ها باید به سمت بازسازی خانه‌ها، بهبود شرایط بهداشتی و عادی شدن شرایط سوق داده شود. هم‌اکنون استان گلستان از فازهای اولیه عبور کرده است؛ در استان گلستان نیاز‌های بهداشتی و لوازم آشپزخانه ضروری است و در خوزستان نیاز‌هایی که بقای افراد را تامین می‌کند ضروری است. ضمن اینکه نیازهای ویژه آنها مثل تامین گونی پلاستیکی نیز همچنان در دستور کار است. به‌طور مثال در روزهای اخیر 11هزار گونی بین مردم پخش شد و نیاز به پشه بند به‌دلیل شرایط اقلیمی منطقه بسیار ضروری است.