آنهایی که منتظر غیرمنتظره‌ها هستند

سمیرا مصطفی‌نژاد

فاجعه همان رویداد ناخوشایندی است که فاکتور غیرمنتظره‌بودن به‌شدت عواقبش می‌افزاید و غیرمنتظره‌بودن رویداد‌ها زمانی بیشتر می‌شود که به‌صورت طبیعی رخ دهند. زمان دقیق وقوع رویداد‌های طبیعی را معمولا با دقت پایینی می‌توان پیش‌بینی کرد و درنتیجه برآورد حدود شدت و خسارت‌های احتمالی ناشی از رویدادی که زمان آغاز آن مشخص نیست- مانند سیل یا فوران آتشفشان- تا پیش از وقوع معمولا غیرقابل تشخیص است. اگرچه بیشتر کشورهای جهان از سامانه‌های پیشگیری و مدیریت بحران‌ و فجایع طبیعی برخوردارند، اما غافلگیری در زمان وقوع این رویدادها تقریبا همیشگی است؛ رویداد‌هایی که اگر دست‌درازی انسان‌ها به منابع طبیعی، مراتع، بستر‌رودها، زیستگاه‌های طبیعی و دیگر اجزای طبیعت را مدنظر قرار دهیم، دیگر چندان طبیعی به‌شمار نمی‌روند. غیرمنتظره بودن چنین رویداد‌هایی است که جان و مال انسان‌ها را به نابودی می‌کشاند و فرصت واکنش به‌موقع برای پیشگیری، تخلیه مناطق در معرض آسیب، امداد‌رسانی مؤثر و مدیریت بحران را از بین می‌برد. با این‌همه، کشورهایی در جهان هستند که با تمهیدات از پیش تعیین‌شده، واکنش به‌موقع و رعایت استانداردهای امداد و نجات، توانسته‌اند جان انسان‌های بسیاری را از خطرهایی مانند غرق‌شدن در سیل، سوختن زیر خاکسترهای آتشفشانی و یا ماندن زیر آوار نجات دهند.

مقابله با سیل روی حلقه آتش

کشور ژاپن به‌عنوان یکی از مستعد‌ترین مناطق جهان برای وقوع فجایع طبیعی، از یکی از قدرتمند‌ترین سامانه‌های مدیریت بحران-زلزله و سیل- برخوردار است. ژاپن یکی از کشورهایی است که روی حلقه آتش واقع شده‌است؛ منطقه‌ای وسیع که 90درصد از تمامی زلزله‌های جهان، 81درصد از بزرگ‌ترین زلزله‌های جهان و بزرگ‌ترین فوران‌های آتشفشانی جهان طی 11700سال گذشته در آن رخ داده‌است. تمامی این رویداد‌ها به‌صورت زنجیره‌وار به یکدیگر مرتبطند: فوران آتشفشان می‌تواند عامل ایجاد زلزله‌های خفیف یا شدید باشد، زلزله‌های شدید عامل ایجاد سونامی یا طغیان رودخانه‌ها هستند، سونامی و طغیان رودخانه نیز به معنی هجوم امواجی سهمگین از سوی رودها و دریا به سوی مناطق مسکونی است و ژاپن یکی از کشورهایی است که به واسطه حضورش روی حلقه آتش، با تمامی این رویداد‌ها دست به‌گریبان است.

اگرچه ژاپن با درنظر گرفتن این شرایط، سال‌هاست که شهرها و سازه‌های خود را در برابر زلزله ایمن ساخته‌است اما با افزایش شدت طوفان‌های باران‌زا، این کشور با بحرانی جدید مواجه شده‌است؛ سیل و طغیان رودها. از این‌رو از سال1992 و با هزینه بیش از 3میلیارد دلار، شبکه‌هایی زیرزمینی از تونل‌های غول‌پیکر در عمق 50متری پایتخت ژاپن ایجاد شد. توکیو به‌دلیل واقع‌شدنش روی فلات سیلابی- آبرفتی و مجاورت با چندین رود بزرگ، حتی بدون بارش باران نیز در معرض خطرسیل و طغیان رودخانه قرار دارد. این سیستم دفع سیل، متشکل از 5 مخزن عظیم به ارتفاع 70 و قطر 30متر است؛ فضایی که به راحتی می‌توان در آن یک شاتل فضایی را پارک کرد. این مخازن با کمک تونل‌هایی 10متری با مساحت کلی 6.5کیلومتر به یکدیگر متصل شده‌اند تا درصورت نیاز، مخازن بتوانند نیاز حجمی یکدیگر را تکمیل کنند. مسئولیت تخلیه سیلاب‌‌ها از دل این سامانه را 4 پمپ توربین قدرتمند با موتوری مشابه موتور بوئینگ 737 به‌عهده دارند. این موتورها مازاد آب را به بخشی از رود «ادو» منتقل می‌کنند تا در نهایت روانه دریا شود. سرعت تخلیه آب از دل این مخازن 200تن بر ثانیه است.

تا پیش از ایجاد این سامانه، آب ناشی از باران‌های شدید در توکیو معمولا به طغیان رود ناکا منجر می‌شد اما با ایجاد تونل‌ها و مخازن آب، از دفعات طغیان رود کاسته شده‌است. متخصصان ژاپنی تخمین زده‌اند این سامانه توانسته‌است خسارت‌های ناشی از سیل و طغیان رودها را در توکیو به نیم برساند. همچنین با خاک حفاری‌شده برای ساخت تونل‌ها، آب‌بند‌هایی جدید در اطراف رودهای سیل‌خیز ایجاد شده که محصول جانبی سامانه مهار سیل توکیو به‌شمار می‌روند و بر مهار طغیان رودها تأثیری محسوس دارند. مخزن فوروکاوا تمهید دیگری است که ژاپنی‌ها با توجه به افزایش خطرات طبیعی که ژاپن را تهدید می‌کند، در دست احداث دارند. این مخزن زیرزمینی نیز از 3.3کیلومتر تونل 7.5متری تشکیل شده‌است که آب ناشی از سیل را به مناطق ایمن منتقل می‌کنند. گنجایش نهایی این مخزن 135هزار مترمکعب، برابر 54 استخر المپیک است.

سیستم هشدار پیش از حادثه

هجوم امواج خروشان سیل به کامبوج در سال‌های 2011و 2013 منجر به مرگ 400نفر، آوارگی ده‌ها هزار نفر، تخریب محصولات کشاورزی، تلف‌شدن دام‌ها و تخریب خانه‌ها شد. البته در سال2017 باوجود بارش‌های سنگینی که در این منطقه رخ داد، میزان خسارت‌ها و تلفات ناشی از سیل، به لطف سیستم سنجش آب که می‌تواند 70هزار خانواده را از خطر وقوع سیل آگاه سازد، کاهشی قابل توجه داشت. حسگرهای 300دلاری این سیستم ارتفاع آب رود‌ها را ثبت کرده و داده‌های مرتبط به آن را به سیستم‌های کنترل‌گر ارسال می‌کنند و زمانی که خطر آغاز سیل احساس شود، هشدار از طریق پیامک یا تماس تلفنی برای ساکنان مناطق سیل‌خیز ارسال می‌شود تا به سرعت منطقه را تخلیه کرده و جان خود را نجات دهند.

سیستم هشدار زودهنگام سیل در نپال نیز توانسته با موفقیت از میزان خسارت‌های ناشی از بارش‌های سیل‌آسا بکاهد. کشور کوچک بوتان نیز به لطف چنین سیستمی توانسته پیش از وقوع سیل‌های انفجاری دریاچه‌های یخی، به ساکنان خود هشدار دهد. از میان 2500دریاچه موجود در این منطقه کوچک، 24دریاچه از توانایی ایجاد سیل‌های انفجاری و تخریب روستاها و خانه‌ها برخوردارند، در سال1994 چنین سیلابی جان 24 نفر را در بوتان گرفت. این کشور اکنون علاوه بر تجهیزات کنترل‌گر خودکار، از 17سیستم هشداردهنده در امتداد دره پوناخا-وانگدو برخوردار است. مقامات بوتانی همچنین برای کاهش احتماق وقوع سیل، ارتفاع آب بعضی از دریاچه‌های این کشور را به شکل مصنوعی کاهش داده‌اند. بوتان همچنین به سیستم هشداردهنده آتش‌سوزی جنگل مجهز است و برای پیام‌رسانی به‌موقع به جوامع دورافتاده‌تر، علاوه بر آژیرهای گوشخراش، از پیامک‌ها و پیام‌های تلویزیونی نیز استفاده می‌کند.

امداد و نجات

ماموریت‌های امداد و نجات مرحله پساواقعه هستند؛ زمانی که هشدارهای لازم داده ‌شده، مناطق درمعرض خطر تخلیه می‌شوند، سامانه‌های مقابله با بلایای طبیعی آنچه در توان دارند را اجرا می‌کنند و با وجود تمامی این شرایط، فاکتور غیرمنتظره‌بودن بلایای طبیعی زهر خود را می‌ریزد و عده زیادی از افراد را مدفون و بی‌خانمان و در معرض شرایط بد محیطی و جوی قرار می‌دهد. در چنین موقعیتی است که گروه‌های محلی و بین‌المللی امداد و نجات وارد عمل می‌شوند تا بازماندگان را از دل خطر به محلی امن منتقل سازند. عملیات امداد و نجات شامل موقعیت‌یابی، تخلیه و تثبیت وضعیت پزشکی- جسمی و روانی- مصدومانی است که قربانی فاجعه‌ای طبیعی مانند سیل یا زلزله شده‌اند. گروه‌های امداد و نجات در کشورهای مختلف به شیوه‌هایی متفاوت آموزش دیده و سازماندهی می‌شوند اما معمولا تمامی آنها با خدمات آتش‌نشانی در ارتباطند. تنوع و پیچیدگی تکنیک‌های امداد و نجات و ایجاد امکان یاری‌طلبیدن از گروه‌های متخصص امدادگر از دیگر کشورها زمینه ایجاد استانداردهایی جهانی در سطوح ملی و بین‌المللی را فراهم آورده‌است که مشهورترین سازوکار استانداردسازی توسط گروه بین‌المللی مشاور امداد و نجات، INSARAG مدیریت می‌شود؛ گروهی که خود تحت لوای سازمان ملل متحد فعالیت دارد.

نمونه موفق گروه امداد و نجات متخصص که در رویداد‌های محلی و بین‌المللی فعالانه حضور داشته‌است، تیم امداد و نجات از فجایع طبیعی کشور ژاپن است؛ کشوری که به واسطه آسیب‌پذیری‌‌اش در برابر بلایای طبیعی، علاوه بر تقویت زیرساختارها و سامانه‌های مقابله با این رویداد‌ها، تخصص و دانش خود را در زمینه احیا، امداد و نجات نیز در سطحی قابل توجه افزایش داده‌است.

تیم امداد و نجات ژاپن، JDR، براساس دستورالعمل INSARAG از بالاترین رتبه عملیاتی برخوردار است؛ تیمی خودکفا که می‌تواند برای 10روز متوالی به‌صورت 24ساعته مشغول عملیات باشد، حتی در 2 منطقه مجزا و به‌صورت همزمان. زمانی که فاجعه‌ای رخ می‌دهد، این تیم مستقل بدون اینکه بار مالی یا تجهیزاتی را بردوش کشور آسیب‌دیده بگذارد، وارد عمل می‌شود؛ به بیان دیگر این تیم از کشور آسیب‌دیده نه درخواست حمل‌ونقل و غذا دارد و نه پناهگاه یا تجهیزات. به گفته جونیچی هیرانو، یکی از مدیران تیم امداد و نجات ژاپن که در عملیات مکزیک نیز مشارکت داشت، داشتن سابقه طولانی در زمینه چالش با انواع بلایای طبیعی ازجمله زمین‌لرزه، سونامی و طوفان باعث شده‌است تا نیروهای ژاپنی در زمینه مدیریت بحران، احیا و بازسازی و مهار و آماده‌سازی، تجربه و دانش فنی قابل توجهی به‌دست آورند. تیم امداد و نجات ژاپن، متشکل از تیم پزشکی، اعضای وزارت امور خارجه، اعضای آژانس همکاری‌های بین‌الملل ژاپن و اعضای واحد دفاع شخصی، در حوادثی مانند زلزله سال2010 هائیتی، نقشی مؤثر داشت. اعضای این تیم در ماموریت‌هایی مانند پاکسازی راه‌ها از ویرانه‌ها، بازگشایی راه‌های حیاتی ارتباطی، بنای کمپ‌ها و نوانخانه‌های موقت، انتقال بازماندگان به مناطق امن و انتقال درمان‌های پزشکی به مصدومان و مجروحان مشارکتی فعال داشتند. این گروه همچنین مسئولیت حمل مصدومانی که به رسیدگی فوری پزشکی نیاز داشتند را از هائیتی به میامی، به‌عهده گرفته‌بودند.

آسیب‌دیده‌ترین بخش هائیتی، یعنی شهر لئوگان تحت کنترل 25نفر از متخصصان پزشکی و پرستاری این تیم بود که پس از مداوای مصدومان، به‌تدریج تمرکز خود را بر مدیریت شیوع وبا قرار دادند و با همکاری یونیسف مشکلاتی مانند کمبود پاکیزگی و بهداشت، آب آشامیدنی و آموزش را برطرف ساختند. دولت ژاپن علاوه بر کمک‌رسانی حضوری این تیم از متخصصانش، به مناطق آسیب‌دیده بیش از نیم میلیارد دلار کمک مالی کرد.

 مهارت و تخصص ژاپنی‌ها در امدادرسانی همه‌جانبه در زلزله و سونامی مرگبار ژاپن و در سال2017 در زلزله مهیب مکزیک باری دیگر به کمک قربانیان آمد. در رویداد مکزیک، تیمی متشکل از 72عضو آموزش‌دیده از نیروهای پلیس، آتش‌نشانی، گارد ساحلی و همچنین 4 سگ امدادگر به نجات بازماندگان شتافتند تا طی 72ساعت حیاتی پس از واقعه، قربانیانی که زنده مانده‌اند را نجات دهند. این تیم پس از زلزله 31خردادماه سال1369 در منجیل- رودبار ایران نیز خود را به مناطق آسیب‌دیده رسانده و در کنار تیم‌های محلی و دیگر گروه‌های خارجی به کمک‌رسانی مشغول شدند.